The book “Caucasus and the Caucasus” by  Zhelikhovskaya is notable primarily for the personality of its author. Vera Petrovna Hahn von Rottenstern, better known as Zhelikhovskaya (by the surname of her second husband), was a Baltic German on her father’s side, and on her mother’s side descended from two of the oldest Russian noble families, Fadeyevs and Dolgorukiys. Pushkin had been in their house, and her mother was a famous writer, of whom Turgenev and Belinskiy spoke graciously. Vera Petrovna’s cousin Sergei Yulevich Witte served as the Minister of Finance for 11 years and was the Prime Minister of the Russian Empire from 1903 to 1906. Lastly, Zhelikhovskaya’s sister was not just anyone, but the well-known in narrow circles Elena Blavatskaya, an occultist, founder of theosophy, who was admired by Leo Tolstoy and Mahatma Ghandi.

Zhelikhovskaya knew the Caucasus first-hand. She first visited here back when she was a teenager, when her military man father served in these regions. Her maternal grandfather was a high-ranking official in Transcaucasia, her uncle Rostislav Fadeyev lived there (this fact is important for understanding her book about the Caucasus), and she will move here after the death of her first husband. In Tbilisi, she will re-marry, this time her paternal cousin, gymnasium director Zhelikhovskiy, and it is by this surname that she will become a famous writer. Her literary interests were rather wide; in such conservative magazines as “Annals of the Fatherland” and “The Reader’s Library”, she would publish children’s tales, as well as stories of sci-fi and mystical-occult content, and in 1885, she published her account of the Caucasus region.

This book is rather hard to read now. First of all, like her sister, Zhelikhovskaya was not literarily gifted. The description of the Caucasus is made in a rather bad fashion, tautology and other evidence of scarce linguistic imagination are found in every turn. For example, on page 10, she uses the word “handy” twice in one paragraph. The author’s attempts to write beautifully, her passion for artistic depictions and the habits of a children’s storyteller make everything worse still. Secondly, Zhelikhovskaya was under the influence of her uncle Rostislav, famous Russian nationalist and rare obscurant, and his views literally ooze from every sentence. What she writes about Azerbaijanis (“Tatars”) and Muslims in general, is almost always replete with contempt, and sometimes simply insulting. She even looks down her nose on and speaks with purely colonial condescension of Georgians and Armenians, who, as Christians, naturally garner more sympathy from her, and the passage on pages 31 and 32 leaves absolutely no doubt about this.

Finally, thirdly, it is necessary to understand why Zhelikhovskaya, who specialised in literature for children and youth, took up writing a book about Transcaucasia at all. In 1885, the throne was held by Tsar Alexander III, who was extremely reactionarily inclined and pursuing a policy of Russification of the periphery of his empire. One of the elements of this policy was the encouragement of resettlement of Russians to the South Caucasus, and such conservatively inclined writers as Zhelikhovskaya were particularly utilised for this purpose. As such, the book represents a brochure for potential colonisers, and is therefore peppered with numerous compliments to Russian settlers, and occasionally, as on the already-mentioned page 32, with direct enticements for the colonisation of the Caucasus. In this light, we can explain the dismissive tone in which Zhelikhovskaya writes about Azerbaijanis and the Muslim population of the region in general. Her goal is to convince her reader that the lands of these people can and should be repossessed and transferred to virtuous Russian settlers, who will most certainly transform the Caucasus into a garden of paradise.

Now, let’s move on to how this book can be useful for the modern reader. Although the distasteful style and imperialistic views of Zhelikhovskaya will begin to irritate the reader from practically the first line (and from the paragraph at the end of page 5 and beginning of page 6, the writer will infuriate even seasoned bookworms), the reader should perceive this book purely as a historical source. Where Zhelikhovskaya should be given credit is that she wrote about places that she knew well, and an attentive reader – if they pay no attention to all her banal pseudo-literariness and phrases, designed to justify the colonialist policy of Tsarist Russia – will be able to find between the lines to a lot of very valuable information about the ethnography of Transcaucasia in 1885. Here are a few points that need special attention when reading this book:

1. Starting from page 5 and thereafter, the author clearly separates the “Tatars”, i.e. Azerbaijanis, from the Highlanders (whom she calls “Lezgins” and “Chechens”), Iranians (“Persian”) and even from the Ottoman Turks. Thus, Zhelikhovskaya, having lived many years in the South Caucasus, has no doubts that the Turkic-speaking Muslim population of this region represents a separate ethnos, and this refutes the claims that the Azerbaijani ethnos is an artificial construct of the Soviet era.
2. Zhelikhovskaya gives an interesting account of the ethnic composition of the population of the region. On page 20, she openly writes that Yelizavetpol Governorate is almost entirely inhabited by “Tatars, not highlanders, but settlers from Persia”, in other words, Azerbaijanis, related to the population of the Iranian Azerbaijan. This statement is valuable because, first, the Yelizavetpol Governorate included the territories of Karabakh and Zangezur, and secondly, these words are said by someone who is difficult to imagine being sympathetic towards Azerbaijanis, and who would hardly remain silent about the presence of Armenians on these territories.
3. Finally, in Zhelikhovskaya’s book, there are very amusing moments regarding certain geographical locations. First, on page 26, she initially calls Lake Sevan only by its Azerbaijani name Goycha, and only adds afterwards that it is called Sevan in Armenian. On page 86, describing the Shiite tradition of Ashura (the description is rather graphic, if openly biased and intended, like most of her chapter on the Tatars, in order to incite contempt in the reader), she talks about “cities densely populated by Shiites, such as Shusha, Shamakhi etc.”, thus directly pointing to the predominance of the Shiite, Muslim population in Shusha, Karabakh’s biggest town. But the most interesting is her description of the future capital of the Republic of Armenia, which can be read on pages 28-29, which we will dare to quote here in full and without cuts (especially as this is virtually literarily the most successful fragment of the entire book):

“Erivan looks completely like a Tatar city, very beautiful from a distance. The plain, across which the city is spread, is like a huge basket of flowers. White houses, ruins of a fortress, mosques and mottled minarets, lined with colourful tiles: all shrouded by gardens, obscured by alleys of pyramidal poplars, all covered with carpets of vines, ivy, all decorated with rose and pomegranate bushes. The bright river Zanga falls from a high mountain into the plain like a waterfall; breaking through a deep bed in the rocks, it flows to the city and disappears into impassable bushes of all the greenery.

Worthy of attention in Erivan itself are: the Sardorsky garden and the palace of former Persian Khans (Erivan was captured by Count Paskevich in 1826) – the palace is painted all over with flowers, birds of paradise, and portraits of the Khans. There is constant hustle and bustle in the bazaar and on the square with the main mosque. Around the mosque are open rooms, like lodges in a theatre, in which shaven, half-naked tatarchenki (degrading term used by Zhelikhovskaya for Tatars) learn to memorise the quran for days on end (yes, Zhelikhovskaya always spells “Quran” in small case): these are their madrasas – schools. The mosque is magnificent, all covered in carvings, stained glass in windows, mosaics on walls. In the courtyard, near the mosque, there is a huge pool like a pond, always surrounded by worshippers, who perform ablution prescribed by Mohammed, in the strangest poses: some squat, with their heads and hands down, hands hanging freely like whips in the water; some performing prayers on their knees. Faces of all of them are dark, angry; their fingernails, palms and beards are painted orange; their lamb-skin hats are pressed down to their eyes.

Her disdain for Islam, which Zhelikhovskaya is not going to hide, makes this description doubly valuable, because it most definitely talks about Erivan in 1885 being a typical Muslim city!

4. Finally, at the end of the book, there is a map showing the administrative division of the Caucasus in 1885, as well as the predominant population of each of the territories. Firstly, it can be seen in the map that the Russian Empire did not have an administrative unit called “Armenia”, and Nagorno-Karabakh is not separated from the Yelizavetpol Governorate, which, 33 years later, together with the Baku Governorate, will become the core of the territory of independent Azerbaijan. Secondly, Karabakh is listed, beyond any doubt, as a territory with a predominantly “Tatar” population.

Let’s draw conclusions. Zhelikhovskaya’s book is, of course, difficult to read because of its unconcealed contempt for the peoples of the Caucasus and its imperial pathos. However, as a historical source, it provides interesting data both on the composition of the population, and the relations between the local population and the tsarist government in the period preceding the emergence of modern national states in the South Caucasus. Lastly, this book, completely prejudiced against Muslims, gives us facts that refute many of the arguments put forward by the Armenian side in discussions about this historical period.

V.P.Jelixovskayanın “Qafqaz və Zaqafqaziya” kitabı, hər şeydən əvvəl, müəllifinin şəxsiyyətinə görə maraqlıdır. Daha çox Jelixovskaya kimi (ikinci həyat yoldaşının familiyasına görə) tanınan Vera Petrovna Qan fon Rottenştern ata tərəfdən Pribaltika almanı, ana tərəfdən isə iki qədim rus zadəganı  – Fadeyev və Dolqorukiy nəslindən idi. Puşkin onların evində qonaq olurdu, elə onun öz anası Yelena da məşhur yazıçı idi, Turgenev və Belinskiy onun haqqında həmişə mülayimliklə danışardılar. Vera Petrovnanın xalası oğlu Sergey Yulyeviç Vitte 11 il maliyyə naziri vəzifəsində işləmişdi, 1903-1906-cı illər ərzində isə Rusiya imperiyasının baş naziri olmuşdu. Nəhayət, Lev Tolstoyun və Mahatma Qandinin heyran olduğu, kiçik dairələrdə məşhur, okkultizmlə məşğul olan, teosofiyanın əsasını qoyan Yelena Blavatskayanın özü Jelixovskayanın doğma bacısı idi.

Jelixovskaya Qafqazı yalnız başqalarından eşitdiklərinə əsasən tanımırdı. O, burada hələ yeniyetmə vaxtlarında – hərbçi atası bu ərazilərdə xidmət etdiyi vaxtlarda olmuşdu. Onun ana tərəfdən babası Zaqafqaziyada yüksək rütbəli məmur idi, onun dayısı Rostislav Fadeyev burada yaşayırdı (bu fakt onun Qafqaz haqqında kitabını başa düşmək üçün çox vacibdir), birinci həyat yoldaşının ölümündən sonra isə o, buraya köçmüşdü. Tiflisdə o, Jelixovskiy gimnaziyasının direktoru olan əmisi oğluna ərə gedir və elə bu familiya ilə də məşhur yazıçı olur. Onun ədəbiyyata olan marağı kifayət qədər geniş idi, “Vətənə məktublar” və “Qiraət üçün kitabxana” kimi mühafizəkar jurnallarda o, həm uşaq nağılları, həm elmi-fantastik, həm də mistik-okkultik məzmunlu hekayələr nəşr etdirirdi. 

Jelixovskaya publisistika ilə də məşğul olurdu, 1885-ci ildə isə Qafqaz bölgəsi haqqında təsviri nəşr edilir. Bu kitabı indi oxumaq kifayət qədər ağırdır. Birincisi, ona görə ki, nə Jelixovskayanın, nə də bacısının ədəbi istedadı yox idi. Qafqazın təsviri çox zəif ədəbi dildə yazılmışdı, tavtologiya və lüğət qıtlığının fantastik göstəricilərinə isə hər addımda rast gəlinirdi. Məsələn, 10-cu səhifədə o, “əlverişli” sözünü bir abzasda iki dəfə istifadə edir. Müəllifin gözəl yazmaq cəhdləri, mənzərə eskizlərinə olan həvəsi və uşaq hekayəçisi vərdişləri hər şeyi daha da pisləşdirir. İkincisi, Jelixovskaya rus millətçisi və qatı cəhalətpərəstliyi ilə məşhurlaşmış dayısı Rostislavın təsiri altında idi və onun hər cümləsi, sözün əsl mənasında, öz nöqteyi-nəzəri ilə aşıb-daşırdı. Azərbaycanlılar (“tatarlar”) haqqında yazıları praktiki olaraq nifrətlə yoğrulmuşdu, çox vaxt isə sadəcə təhqiredici idi. Hətta xristian olduqlarına görə, təbii ki, onda simpatiya doğuran gürcülər və ermənilərə yuxarıdan aşağı baxır, onlar haqqında sırf müstəmləkəçi nəzərindən bəhs edir və 31-32-ci səhifələrindəki keçidləri  də bunu təsdiq edir.

Nəhayət, üçüncüsü isə, uşaq və gənc ədəbiyyatı üzrə ixtisaslaşmış Jelixovskayanın nə üçün, ümumiyyətlə, Zaqafqaziya haqqında kitab yazmağa başlamasını da araşdırmaq lazımdır. 1885-ci ildə hakimiyyətdə son dərəcə mürtəce və imperatorluğunun ətrafını ruslaşdırmaq siyasəti yürüdən III Aleksandr idi. Bu siyasətin əsas elementlərindən biri də Cənubi Qafqaza rusların köçürülməsi idi. Elə bu məqsədlə də Jelixovskaya kimi mühafizəkar baxışlı publisistlər cəlb olunmuşdu. Beləliklə, bu kitab potensial müstəmləkəçilər üçün reklam vərəqəsi rolunu oynayırdı. Buna görə də, o, Rusiyadan köçənlərə komplimentlərlə doludur və daha əvvəl qeyd olunmuş 32-ci səhifə isə birbaşa Qafqazın kolonizasiya olunmasına çağırışdır. Burada gəlin Jelixovskayanın azərbaycanlılar və ümumiyyətlə ölkənin müsəlman əhalisi barəsində etinasız (alçaldıcı) yazılarını aydınlaşdıraq. Onun məqsədi – öz oxucusunu bu adamlardan torpaqlarını almağa və xoşniyyətli rus köçkünlərinə verməyə inandırmaqdır, çünki ruslar mütləq Qafqazı cənnət bağına çevirəcəkdilər. 

İndi isə bu kitabın müasir oxucu üçün necə faydalı ola biləcəyindən danışaq. Baxmayaraq ki, Jelixovskayanın zövqsüz üslubu və müstəmləkəçi baxışları ilk sətirlərdən onu qıcıqlandırmağa başlayacaq (5-ci səhifənin sonu, 6-cı səhifənin əvvəlindəki absazda isə yazıçı təcrübəli “kitab qurdlarını” belə əsəbləşdirəcək), oxucu bu kitabı sırf tarixi mənbə kimi qəbul etməlidir.

Jelixovskayaya bircə ona görə haqq qazandırmaq olar ki, o, yaxşı tanıdığı yerlərdən yazırdı və diqqətli oxucu onun çar Rusiyasının müstəmləkəçi siyasətinə haqq qazandırmağa yönəlmiş bayağı psevdo-ədəbi cümlələrinə və ifadələrinə fikir verməzsə, sətirlər arasında 1885-ci ildə Zaqafqaziyanın etnoqrafiyası haqqında çoxlu dəyərli məlumatlar tapa bilər. Kitabı oxuyarkən diqqət yetirilməli olan bəzi məqamlara misal gətirək:

1. Müəllif 5-ci səhifədən etibarən və daha sonrakı hissələrdə tam dəqiqliklə “tatar”ları – yəni azərbaycanlıları dağ xalqlarından (onları “ləzgilər” və “çeçenlər” adlandırır), iranlılardan (“farslar”) və hətta osmanlı türklərindən fərqləndirir. Beləliklə, Cənubi Qafqazda uzun illər yaşamış Jelixovskaya bu bölgənin türkdilli müsəlman əhalisinin ayrıca etnos təşkil etdiyini təsdiqləyir. Bu da azərbaycanlı etnosun sovet dövründə süni yaradılması iddialarının əsassız olduğunu sübut edir. 

1. Jelixovskaya bölgənin etnik tərkibi haqqında maraqlı məlumatlar verir. 20-ci səhifədə o, açıq-aydın yazır ki, Yelizavetpol quberniyasında “dağ əhalisi deyil, İrandan gəlmiş tatarlar”, yəni İran Azəbaycanının əhalisi ilə qohum olan azərbaycanlılar  bütünlüklə məskunlaşıblar. Bu bəyanat ilk öncə ona görə dəyərlidir ki, Yelizavetpol quberniyasına Qarabağ və Zəngəzur əraziləri daxil idi, ikincisi isə, bu sözlər azərbaycanlılara qarşı simpatiyası olmayan biri tərəfindən deyilmişdi və o, çətin ki, bu ərazilərdə ermənilərin olması barədə susardı. 

1. Və nəhayət, Jelixovskayanın kitabında xüsusi coğrafi bölgələr haqqında kifayət qədər maraqlı hissələr var. Birincisi, 26-cı səhifədə Sevan gölünü Azərbaycan dilində Göyçə gölü adlandırır, daha sonra isə qeyd edir ki, ermənilər ona Sevan deyirlər. 86-cı səhifədə şiə ənənəsi Aşuranı təsvir edərkən (yazı kifayət qədər təfsirlidir, buna baxmayaraq, açıqcasına qərəzli və tatarlar haqqında yazdığı digər fəsillər kimi oxucuya nifrət hissini aşılamaq üçün yazılmışdır) o, “şiələrin sıx məskunlaşdığı Şuşa, Şamaxı və digər şəhərlər” haqqında danışarkən Qarabağın ən böyük şəhəri Şuşada şiələrin böyük üstünlük təşkil etdiyini vurğulayır. Ən çox maraq doğuran isə 28-29-cu səhifələrdə Ermənistan Respublikasının gələcək paytaxtının təsviridir. Biz bu hissəni burada tam şəkildə və dəyişiklik etmədən verməyə risk edəcəyik (həm də ki, bu, bütün kitabın ədəbi cəhətdən ən uğurlu parçasıdır)

“İrəvan, demək olar ki, tamamilə tatar şəhəridir, uzaqdan çox gözəldir. Şəhərin yerləşdiyi düzənlik böyük gül zənbilinə bənzəyir. Ağ evlər, qüllələr, qalanın xarabalıqları, məscidlər, kaşı ilə örtülmüş əlvan minarələr: bütün bunlar bağların arasında itib-batır, piramida şəkilli qovaq ağaclarının arxasında qalır, hər yer üzüm, sarmaşıq xalçaları ilə örtülüb, hər şey çəhrayı nar kolları ilə bəzənib. Parlaq Zəngi çayı yüksək dağdan şəlalə kimi düzənliyə axır və qayalarda dərin yataq yaradaraq şəhərə doğru irəliləyir və keçilməz sıx yaşıllıqlar içərisində gözdən itir. 

İrəvanın özündə ən çox diqqətə layiq olan Sərdar bağı və bütünlüklə çiçəklər, cənnət quşları ilə və keçmiş xanların portletləri ilə bəzədilmiş İran xanlarının sarayıdır (İrəvan 1826-cı ildə qraf Paskeviç tərəfindən alınmışdır). Bazarda və əsas məscidin meydanında daima təlaş və sıxlıq var. Məscidin ətrafında kiçik açıq otaqlar var, elə bil ki, teatr lojalarıdır. Orada bütün günü başı qırxılmış tatar uşaqları quran əzbərləyirlər (bəli, Jelixovskaya hər yerdə “Quran” sözünü kiçik hərflə yazır): bura onların məktəbləri – mədrəsədir. Məscid bütünlüklə oymaları, naxışlı pəncərələrin rəngli şüşələri və mozaik divarları ilə çox möhtəşəmdir. Məscidin yanında həyətdə nohur kimi böyük hovuz var, hər zaman möminlərlə əhatə olunur. Onlar ən qəribə formalarda Məhəmmədin buyurduğu dəstəmazı alırlar: kimi başını aşağı sallamış və əllərini kəndir kimi suya sallayaraq çömbəlib oturur;  kimi dizləri üstə namaz qılır. Hamısının üzü qarabuğdayı və üzgündür; dırnaqları, ovucları və saqqalları narıncı rəngə boyanıb; qoyun dərisindən olan papaqları gözlərinin üstünə qədər çəkilmişdir. Bəziləri hətta qorxuncdur!” 

Jelixovskayanın heç gizlətməyə belə çalışmadığı islama olan nifrəti bu təsviri ikiqat dəyərli edir, çünki o, xüsusilə 1885-ci ildə İrəvanın tipik müsəlman şəhəri olmasından danışır. Yalnız növbəti abzasda müəllif artıq İrəvanı deyil, erməni patriarxının iqamətgahı kimi Üçmüəzdini təsvir edərkən ermənilərin adını çəkir.

1. Nəhayət, kitabın sonunda Qafqazın 1885-ci ildə inzibati bölgüsü və hər bölgədə dominant olan xalqın göstərildiyi xəritə yerləşdirilmişdir. Birincisi, xəritədən görünür ki, Rusiya imperiyasının tərkibində “Ermənistan” adlı inzibati vahid olmayıb, Dağlıq Qarabağ isə heç cürə Yelizavetpol Quberniyasından  (hansı ki 33 il sonra Bakı Quberniyası ilə birlikdə müstəqil Azərbaycan ərazisinin mərkəzi olacaqdır) ayrı verilmir. İkincisi, Qarabağ heç bir şübhə olmadan “tatar” əhalisinin üstünlüyü olan ərazi kimi verilib. 

Xülasə. Jelixovskayanın kitabını onun Qafqaz xalqlarına olan gizlədə bilmədiyi nifrətinə və müstəmləkəçi pafosuna görə oxumaq çox çətindir. Amma tarixi mənbə kimi o, Cənubi Qafqazda müasir milli dövlətlərin yaranmasından əvvəlki dövrdə əhalinin tərkibi, həmçinin onların yerli millətlər və çar hökuməti ilə arasında olan münasibətlər haqqında maraqlı məlumatlar verir. Nəhayət, ümumiyyətlə müsəlmanlara qarşı qeyri-obyektiv olan bu kitab bizə ermənilərin bu tarixi dövr haqqında diskussiyalarda gətirdiyi çoxsaylı dəlilləri təkzib edən çoxlu faktlar verir. 

Книга В.П. Желиховской «Кавказ и Закавказье» примечательна прежде всего личностью своего автора. Вера Петровна Ган фон Роттенштерн, более известная как Желиховская (по фамилии второго мужа), была по отцу прибалтийской немкой, а по матери происходила от двух древнейших русских дворянских родов, Фадеевых и Долгоруких. В их доме бывал Пушкин, да и ее мать Елена была известной писательницей, о которой доброжелательно отзывались Тургенев и Белинский. Двоюродный брат Веры Петровны Сергей Юльевич Витте 11 лет занимал пост министра финансов, а с 1903 по 1906 год был премьер-министром Российской империи. Наконец, родной сестрой Желиховской была не кто-нибудь, а широко известная в узких кругах Елена Блаватская, оккультистка, основательница теософии, которой восхищались Лев Толстой и Махатма Ганди.

Кавказ Желиховская знала не понаслышке. Она впервые побывала здесь еще в подростковом возрасте, когда в этих краях служил ее отец-военный. Ее дед по матери был высокопоставленным чиновником в Закавказье, здесь же жил ее дядя Ростислав Фадеев (этот факт важен для понимания ее книги о Кавказе), и сюда она переедет после смерти своего первого мужа. В Тифлисе она выйдет повторно замуж за своего двоюродного брата по отцу, директора гимназии Желиховского, по фамилии которого и станет известной писательницей. Ее литературные интересы были довольно широки, в консервативных журналах «Отечественные записки» и «Библиотека для чтения» она публиковала как детские сказки, так и рассказы научно-фантастического и мистико-оккультного содержания. Занималась она и публицистикой, и в 1885 году она опубликовала свое описание Кавказского края.

Эту книгу сейчас читать довольно тяжело. Во-первых, Желиховская, как и ее сестра, не была литературно одарена. Описание Кавказа сделано довольно дурным слогом, тавтологии и прочие свидетельства скудной словарной фантазии встречаются на каждом шагу. Например, на странице 10 она дважды использует слово «сподручны» в одном абзаце. Потуги автора писать красиво, ее страсть к пейзажным зарисовкам и замашки детской сказочницы делают все еще хуже. Во-вторых, Желиховская находилась под влиянием своего дяди Ростислава, известного русского националиста и редкостного мракобеса, и ее взгляды буквально сочатся из каждого предложения. То, что она пишет об азербайджанцах («татарах») и вообще о мусульманах, практически всегда пропитано презрением, а подчас просто оскорбительно. Но даже о грузинах и армянах, которые, как христиане, естественно, вызывают у нее куда больше симпатий, она говорит свысока, с чисто колонизаторской снисходительностью, и пассаж на страницах 31 и 32 совершенно не оставляет в этом никаких сомнений. 

Наконец, в-третьих, следует понимать, зачем Желиховская, которая специализировалась на литературе для детей и юношества, вообще взялась за книгу о Закавказье. В 1885 году у власти был царь Александр III, настроенный крайне реакционно и проводивший политику русификации окраин своей империи. Одним из элементов этой политики было поощрение переселения русских на Южный Кавказ, и для этой цели в частности были задействованы консервативно настроенные публицисты вроде Желиховской. Таким образом, книга представляет собой рекламный проспект для потенциальных колонистов, и поэтому она пересыпана большим количеством комплиментов русским переселенцам, а подчас, как на уже упомянутой странице 32, и прямыми призывами к колонизации Кавказа. В этом свете объясним и тот пренебрежительный тон, в котором Желиховская пишет об азербайджанцах и вообще о мусульманском населении края. Ее цель – убедить своего читателя, что у этих людей можно и нужно отнимать землю и передавать ее добродетельным русским переселенцам, которые уж обязательно превратят Кавказ в райский сад.

Теперь перейдем к тому, чем эта книга может быть полезна для современного читателя. Хотя дурновкусный стиль и имперские воззрения Желиховской начнут его раздражать чуть ли не с первой же строки (а с абзаца в конце страницы 5 и в начале страницы 6 писательница будет бесить даже видавших виды книжных червей), читатель должен воспринимать эту книгу чисто как исторический источник. В чем нужно воздать должное Желиховской, так это в том, что она писала о местах, которые хорошо знала, и внимательный читатель, если он не будет обращать внимания на все ее банальные псевдолитературности и фразы, призванные оправдать колонизаторскую политику царской России, сможет найти между строк много очень ценной информации об этнографии Закавказья в 1885 году. Приведем несколько моментов, на которые необходимо обратить внимание при чтении этой книги:

1. Автор, начиная со страницы 5 и далее везде, совершенно четко отделяет «татар», т.е. азербайджанцев, от горцев (которых она называет «лезгинами» и «чеченцами»), иранцев («персиян») и даже от турок-османов. Таким образом, Желиховская, много лет прожившая на Южном Кавказе, не сомневается в том, что тюркоязычное мусульманское население этого края представляет собой отдельный этнос, а это опровергает утверждения о том, что азербайджанский этнос является искусственным конструктом советской эпохи.
2. Желиховская дает интересные сведения об этническом составе населения края. Так, на странице 20 она прямо пишет, что Елизаветпольская губерния почти полностью населена «татарами, не горцами, а переселившимися из Персии», т.е. азербайджанцами, родственными населению Иранского Азербайджана. Это утверждение ценно потому, что, во-первых, в Елизаветпольскую губернию входили и территории Карабаха и Зангезура, а во-вторых, эти слова сказаны человеком, которого трудно заподозрить в симпатиях к азербайджанцам, и который вряд ли бы стал умалчивать наличие на этих территориях армянского большинства.
3. Наконец, в книге Желиховской есть весьма занятные моменты касательно отдельных географических пунктов. Во-первых, озеро Севан на странице 26 она сначала называет только азербайджанским его названием Гокча, и только потом добавляет, что по-армянски оно называется Севан. На странице 86, описывая шиитскую традицию Ашуры (описание довольно красочное, хотя и откровенно предвзятое и призванное, как и большая часть ее главы о татарах, возбудить в читателе презрение), она говорит о «городах, густо населенных шиитами, как Шуша, Шемаха и пр.», тем самым прямо указывая на преобладание шиитского, мусульманского населения в Шуше, крупнейшем городе Карабаха. Но наибольший интерес вызывает ее описание будущей столицы Республики Армения, которое можно прочитать на страницах 28-29 и которое мы рискнем привести здесь полностью и без купюр (тем более, что это чуть ли не самый литературно удачный фрагмент всей книги):

«Эривань по виду совсем татарский город, издали очень красивый. Равнина, в которой раскинулся город, похожа на громадную корзину цветов. Белые домики, башни, развалины крепости, мечети и пестрые минареты, выложенные разноцветными изразцами: все тонет в садах, загораживается аллеями пирамидальных тополей, все обвито коврами виноградных лоз, плющем, все изукрашено розовыми и гранатовыми кустами. Светлая речка Занга срывается водопадом с высокой горы в равнину и, прорывши глубокое ложе в скалах, стремится к городу и исчезает в непроходимых кущах всякой зелени.

В самой Эривани достойны внимания: сад Сардорский и дворец бывших ханов персидских (Эривань взята графом Паскевичем в 1826 г.), – дворец, весь расписанный цветами, райскими птицами, и портретами ханов. На базаре и на площади с главной мечетью, вечная толкотня и суета. Кругом мечети открытые комнатки, словно ложи в театре, а в них целые дни зубрят коран (да, Желиховская везде пишет слово «Коран» с маленькой буквы) бритые полуголые татарченки: это их медрессе, – школы. Мечеть великолепна, вся в резьбе, в цветных стеклах узорчатых окон, в мозаичных стенах. Во дворе, возле мечети огромный, как пруд бассейн, всегда окружен богомольцами, совершающими омовения, предписанные Магометом, в самых странных позах: кто сидит на корточках, свесив голову и руки опустив, как плети в воду; кто на коленах творит намаз. Лица у всех смуглые, сердитые; ногти, ладони и бороды окрашены в оранжевый цвет; бараньи шапки нахлобучены на самые глаза. Некоторые просто страшны!»

Презрение к исламу, которое Желиховская и не собирается скрывать, делает это описание вдвойне ценным, потому что оно совершенно определенно говорит о том, что Эривань в 1885 году была типичным мусульманским городом! Лишь в следующем абзаце автор упоминает армян, описывая уже не Эривань, а Эчмиадзин как резиденцию армянского патриарха.

4. Наконец, в конце книги помещена карта, на которой указано административное деление Кавказа на 1885 год, а также доминирующее население каждой из территорий. Во-первых, по карте видно, что в составе Российской империи не было административной единицы под названием «Армения», а Нагорный Карабах никак не выделяется из состава Елизаветпольской губернии, которая 33 года спустя вместе с Бакинской губернией станет ядром территории независимого Азербайджана. Во-вторых, Карабах вне всяких сомнений указан как территория с преимущественно «татарским» населением.

Подведем итоги. Книгу Желиховской, конечно, читать сложно из-за ее нескрываемого презрения к народам Кавказа и имперского пафоса. Но как исторический источник она дает интересные данные как о составе населения, так и об отношениях между местным населением и царским правительством в эпоху, предшествовавшую возникновению на Южном Кавказе современных национальных государств. Наконец, эта книга, вообще явно предвзятая по отношению к мусульманам, дает нам факты, которые опровергают многие доводы, приводимые армянской стороной в дискуссиях об этом историческом периоде.