Armenian nationalism during the Soviet period
Nationalistic sentiments in Armenia were not subsiding even during the Soviet years.
One of the main issues that Armenian leadership constantly returned to, raising it at various levels, was the territorial issue.
The formation of the Nagorno-Karabakh Autonomous Oblast (Region) (NKAO) in 1923 within Azerbaijan SSR did not please the Armenian side, and therefore plans were made to annex this territory.
The Armenian party leadership returned to this issue again and again at various levels. This movement gained an especially wider scope after the death of Stalin. This was also assisted by the return of about 100 thousand repatriated from abroad. Active collection of signatures, petitions, and appeals to the highest union party and state bodies of representatives of various social strata of Armenia, including the Armenian Catholicos, had been initiated.
One of the indicative events of that period was the disorder that occurred in Yerevan on October 12, 1955, following the football match between “Spartak” Yerevan and the team of the Sverdlovsk District House of Officers. Starting with a protest against perceived biased refereeing, the aggression acquired a conspicuous “nationalist-anti-Soviet” tone. People were screaming accusations aimed at the Soviet Armenian police of betraying fundamental interests: «Beat the police – betrayers of the Armenians, betrayers of the Armenian people…»
[Russian State Archive of Contemporary History (RSACH). Ф. 4. Оп. 9. Д. 1440].
During 1963 alone, 41 clandestinely published anonymous anti-Soviet documents were distributed – 25 leaflets and 16 letters.
In 1964, 686 cases of the production and distribution of anti-Soviet anonymous documents in Armenia had already been recorded; including 105 letters and 581 leaflets [RSACH. Ф. 5. Оп. 58. Д. 3].
Secret organizations
In 1966, an appeal from the Armenian public addressed to the XXIII Congress of the Communist Party of the USSR was issued, demanding to resolve the territorial issue. At the same time, the activity of the “Armenian Youth Union”, which had 38 members, was revealed in the republic. The union members considered their main task to be the annexation of Nagorno-Karabakh and Nakhichevan to Armenia. Later, some members of the “Union” created the “Society for the Armenian Issue”. At the same time, a group of 17 young people was introduced, who produced and distributed anti-Soviet leaflets.
In 1966, the underground National-United Party of Armenia (NUP) was created. The main goals that it set for itself were: the independence of Armenia and the return of “ancestral” lands. Party leaders – Sh. Arutyunyan, S. Zatikyan, А. Khachatryan and others were arrested.
After 9 trials, 17 NUP members were given long prison sentences.
Similar goals were pursued by the “Union for the Reunification of Armenia”, founded in 1969-1970. Its participants Y. Budagyan, S. Melikyan, S. Sarkisyan, and others were advocating the formation of an “Independent United Armenian State”.
[Supervisory proceedings of the USSR Prosecutor’s Office on cases of anti-Soviet agitation and propaganda. March 1953-1991. Annotated catalog. М.: International Fund «Democracy», 1999].
The creative intelligentsia played an active role in the activities of secret organizations. Often communists and Komsomol members were among the members of these groups. Church ministers were also participating in the process. Archimandrite Yeginyan, a teacher at the theological academy of the Echmiadzin Monastery, tried to organize young people to conduct nationalist propaganda and transfer information to the West [RSACH. Ф. 5. Оп. 33. Д. 233].
In 1966, Azerbaijani special services discovered and suppressed the activities of several illegal nationalist groups. Thusly, Yerevan emissaries from the illegal “Union of Armenian Youth” organization, with over 40 members, tried to create their own organizational structures on the territory of the autonomous region. Another youth group consisting of high school students distributed leaflets in Stepanakert calling for the reunification of all “Armenian” territories, including Nagorno-Karabakh and Nakhchivan.
At the end of the 80s, this movement reached its culmination. Leaders of the opposition movement, eleven members of the “Karabakh Committee”, completely replaced the Communist Party by the end of the year. The “committee”, which consisted mainly of representatives of the Yerevan intelligentsia, displaced its former leaders Igor Muradyan and Zoriy Balayan from its ranks and formed a new structure, in which there was no single leader. Seven members of the “Committee” were scientists, and four later became leaders of post-communist Armenia.
Although the new leaders still called themselves the “Karabakh Committee”, their sphere of political interests extended far beyond the borders of Karabakh. It is important to note that they belonged to a generation, the key factor in the formation of which was the Yerevan nationalist demonstrations of 1965-1967.
The “Committee” and its successor, the “Armenian Nationwide Movement”, became the first non-communist organization to come to power in a Soviet Union republic. However, the efforts of the Moscow leaders to keep the situation under control were largely unsuccessful.
Particularly interesting in this background is the study of a declassified document – an excerpt from the protocol No. 19 of the meeting of the Secretariat of the Central Committee of the CPSU (Communist Party of the Soviet Union) dated August 14, 1986 “On providing financial assistance to the editorial offices of progressive Armenian newspapers abroad.”
In accordance with the protocol, the Central Committee of the Communist Party of Armenia, represented by K. Demirchyan, addressed the USSR Ministry of Finance with a request to support the activities of progressive Armenian newspapers abroad and to allocate annually 60 thousand rubles in foreign currency to the USSR State Security Committee for these purposes.
The following publications were included in the list of newspapers under threat of closure due to lack of funding:
«Ashar» (France)
«Lraber» (USA)
«Kanch» (Lebanon)
«Sevan» (Argentina)
According to the appeal, it was recommended to allocate 10 thousand dollars to the “Sevan” newspaper and 20 thousand dollars to each of the rest of the publications. This was justified by the need to revitalize the activities of progressive Armenian forces abroad.
The appeal was sent to V. Chebrikov, А. Yakovlev and B. Gostev.
According to the Decree of August 14, 1986, the proposal was accepted and the indicated funds were allocated to these publications.
There is only one question: did the Soviet leadership not get suspicious of the need to sponsor foreign publications of a republic, which never abandoned nationalist sentiments and subversive activities throughout the entire period it was part of the USSR?
Repatriation of Armenians
In November 1945, the leadership of the Armenian SSR prepared a draft decision on the repatriation of Armenians living abroad. According to the repatriation plan, 360 thousand Armenians were envisaged to be returned and settled exclusively on the territory of the Armenian SSR.
However, in 1948, the repatriation program was stopped due to the subversive activities of the Armenians. A new repatriation program for the return of Armenians started only a few years later. Two-thirds of the migrants who arrived in 1947-1948 were from Lebanon, Syria, Iran, Greece, and Cyprus.
The post-war repatriation of Armenians, carried out with the initiative of the Soviet government, simultaneously became the reason for the deportation of Azerbaijanis.
On December 23, 1947, the Resolution “On the resettlement of farmers and other population from the Armenian SSR to the Kura-Araks lowland of the Azerbaijan SSR” was adopted by the Council of Ministers of the USSR, according to which 100 thousand Azerbaijanis had to be “voluntarily” resettled over three years. The Council of Ministers of the Armenian SSR was allowed to use buildings and housing vacated by the Azerbaijani population for the resettlement of Armenians arriving in the Armenian SSR from abroad.
As a result, during the period of 1948-1953, more than 50 thousand Azerbaijanis (instead of the planned 100,000) were deported from their historical lands.
There were two reasons for the decrease in the number of deportees in comparison with the proposed figure: first, the number of Armenian repatriates turned out to be fewer than planned. Moreover, on April 4, 1949, the Politburo of the Central Committee of the All-Union Communist Party (Bolsheviks) adopted a decision “On the eviction of the dashnaks living in the Armenian and Azerbaijan SSR”. In June 1949, 3,620 Armenian families – 13,000 Armenians, accused of being related to the dashnaks, were evicted to the Altai territory.
By the 1950s. the number of Armenians living outside the republic (Near and the Middle East, France, USA, Latin America) was over 1 million people.
As we noted above, the rise of nationalistic mood in Armenia was linked precisely with the wave of coming repatriates.
In the 60s, operations of the agents of the Dashnaktsutyun party became more active, which, taking advantage of the decision of the Soviet government on the repatriation of Armenians living abroad to the Soviet Union, wanted to send agents from the territory of neighboring countries through the channels of repatriation to the Armenian SSR for subversive work. This information was provided in a secret note dated February 7, 1962, sent by the 2nd Main Directorate of the KGB under the Council of Ministers of the USSR to the head of the 2nd Department of the KGB under the Council of Ministers of the Azerbaijan SSR, H. Aliyev.
In 1967, “based on the policy of repatriation of Armenians from abroad, as well as the concern that the return of particular Armenian repatriates from the USSR could be used by reactionary organizations abroad in anti-Soviet propaganda”, the Soviet leadership reduced the number of Armenians wishing to emigrate down to 6%.
The next document, dated November 24, 1986, addressed to the leadership of the CPSU Central Committee by K. Demirchyan, said that, as a result of the repatriation of Armenians, which began in the first years of the Soviet rule, over 230 thousand Armenians were resettled in Armenia. The Central Committee of the Communist Party of Armenia, taking into account the importance of the repatriation process, asked to extend the validity of the Resolution of the Council of Ministers of the USSR dated June 20, 1985 “On the continuation of the repatriation of Armenians from foreign countries to the USSR in 1985-1986” until the end of 1990.
The issue was accepted for consideration within the framework of studying the problems of preventing emigration sentiments among the Soviet population.
RSACH. Ф. 5. Оп. 67. Д. 82
Koroleva L.A., Molkin A.N. – Armenian national movement in the USSR (1950-1980) // History and archaeology – 2014 № 6 [Electronic resource (snauka.ru)]
Sovet dövründə erməni millətçiliyi
Ermənistanda hökm sürən millətçilik əhval-ruhiyyəsi sovet dövründə də səngiməmişdi.
Ermənistan rəhbərliyinin daima müraciət etdiyi əsas mövzulardan biri də hər dəfə müxtəlif səviyyələrdə qaldırdıqları ərazi mövzusu idi. 1923-cü ildə Azərbaycan SSR-nin tərkibində yaradılmış Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti (DQMV) erməni tərəfini qane etmirdi, ona görə də bu ərazinin zəbt edilməsi planları qurulurdu. Erməni partiya rəhbərliyi hər dəfə yenidən bu məsələyə qayıdırdı. Stalinin ölümündən sonra bu hərəkat xüsusi bir irəliləyiş əldə etdi. Buna səbəb 100 minlərlə repatriantların xaricdən geri qayıtması oldu. Ermənistanın müxtəlif sosial təbəqələrinə məxsus dövlət orqanlarının və yüksək birlik partiyalarının nümayəndələrinə, həmçinin erməni katolikosuna müraciət üçün aktiv olaraq imza, petisiya və müraciətlərin toplanılmasına başlanıldı.
O dövrün əlamətdar hadisələrindən biri kimi 12 oktyabr 1955-ci ildə İrəvanın “Spartak” komandası ilə Sverdlovsk zabitlər evinin komandası arasında futbol matçından sonra İrəvanda baş vermiş iğtişaşları misal göstərmək olar. Hakimin qeyri-obyektiv qərarına qarşı olaraq etiraz ilə başlayan aqressiya yüksək səsli “millətçi-anti-sovet” tonuna keçdi. Sovet erməni milisi köklü maraqlara xəyanətdə ittiham olunurdu: “Milisləri vurun – onlar ermənilərə xəyanət ediblər, erməni xalqına xəyanət ediblər…”
[RDMTA. (Rusiya Dövlət Müasir Tarix Arxivləri) F. 4. S. 9. İ. 1440].
Təkcə 1963-cü ildə samizdatda 41 ədəd anonim anti-sovet sənədi – 25 vərəqə və 16 məktub yayılmışdı. 1964-cü ildə isə Ermənistanda anti-sovet anonim sənədlərinin hazırlanması və yayılmasına dair artıq 686 fakt qeydə alınmışdı: onlardan 105-i məktub, 581-i isə vərəqə idi.
[RDMTA. F. 5. S. 58. İ. 3 ].
Gizli təşkilatlar
1966-cı ildə SSRİ Kommunist partiyasının XXIII qurultayının iştirakçılarına erməni ictimaiyyəti tərəfindən ərazi məsələsinin həll olunması ilə bağlı müraciət ünvanlanmışdı. Elə həmin vaxtda da respublikada 38 nəfərdən ibarət “Erməni gənclər birliyinin” fəaliyyəti aşkarlanmışdı. Qrupun üzvləri Dağlıq Qarabağın və Naxçıvanın Ermənistana birləşdirilməsini özlərinin ən vacib vəzifəsi hesab edirdilər. Daha sonra “Birliyin” üzvlərinin bir hissəsi “Erməni məsələsi cəmiyyəti”ni yaradırlar. Elə həmin vaxtda da anti-sovet vərəqələri paylayan 17 nəfərdən ibarət gənclər birliyi aşkar olunmuşdu. 1966-cı ildə gizli Ermənistan Birləşmiş Milli Partiyası yaradıldı. Partiyanın qarşısına qoyduğu əsas məqsəd Ermənistanın müstəqilliyi və “qədim” torpaqlarının qaytarılması idi. Partiyanın liderləri Ş.Arutunyan, S. Zatikyan, A.Xaçatryan və başqaları həbs olunmuşdular. Doqquz məhkəmə prosesindən sonra 17 nəfər BMP üzvü uzun müddətə azadlıqdan məhrum edildi.
1969-1970-ci illərdə yaradılmış “Ermənistanın birləşdirilməsi ittifaqı” da oxşar məqsədə qulluq edirdi. Birliyin iştirakçıları U.Budaqyan, S.Məlikyan, S.Sarkisyan və başqaları “Müstəqil Birləşmiş Erməni Dövləti”nin yaradılması uğrunda çalışırdılar.
[Anti-sovet təşviqat və təbliğatı işləri üzrə SSRİ Prokurorluğunun nəzarət icraları. Mart 1953-1991. İzahlı kataloq. M.: “Demokratiya” Beynəlxalq Fondu, 1999].
Yaradıcı ziyalılar gizli təşkilatların fəaliyyətində aktiv rol oynayırdılar. Bu qrupların iştirakçıları arasında heç də az sayda olmayan kommunistlərə və komsomolçulara rast gəlmək olardı. Kilsə xadimləri də baş verən hadisələrdən geri qalmırdılar. Üçmüəzdin monastırının akademiyasının ruhani müəllimi Arximandrit Yeginyan сavan uşaqları millətçi propaqanda aparılması və Qərbə məlumat ötürülməsi üçün təşkilatlandırırdı.
[RDMTA. F. 5. S. 33. İ. 233 ]
1966-cı ildə Azərbaycan xüsusi xidmət orqanları bir neçə qeyri-qanuni milli qrupların fəaliyyətini aşkar etmiş və dayandırmışdı. Beləcə 40 nəfərdən çox üzvü olan qeyri-qanuni “Erməni gənclər birliyi” təşkilatının İrəvan emissarları muxtar vilayətin ərazisində öz təşkilati qurumlarını yaratmağa çalışırdılar. Stepanakertin orta məktəbinin yuxarı sinif şagirlərindən ibarət digər bir gənclər qrupu bütün “erməni” torpaqlarının, həmçinin Dağlıq Qarabağın və Naxçıvanın birləşdirilməsinə dair çağırışlar edən vərəqələr paylayırdılar.
80-ci illərin sonunda hərəkat öz zirvəsinə çatdı. “Qarabağ komitəsi” müxalif hərəkatının 11 lideri ilin sonunadək kommunist partiyasının yerini tamamilə almışdı. “Komitə”nin əsasən İrəvan ziyalılarından ibarət heyəti may ayında “Komitə”nin keçmiş liderləri İqor Muradyanı və Zori Balayanı öz sıralarından çıxarıb tərkibində bir nəfər belə lider olmayan yeni tərkib formalaşdırdılar. “Komitə”nin yeddi üzvü alimlər idi, dörd nəfəri isə sonradan post-kommunist Ermənistanın liderləri oldular. Yeni liderlər özlərini hələ də “Qarabağ komitəsi” adlandırsalar da, onların fəaliyyəti Qarabağın sərhədlərindən çox uzaqlara gedib çıxırdı. Qeyd etmək lazımdır ki, onlar 1965-1967-ci illərdə İrəvan millətçi nümayişlərinin təsiri altında formalaşan nəslə mənsub idilər.
“Komitə” və onun varisi “Ermənistan ümummilli hərəkatı” Sovet İttifaqı Respublikasında hakimiyyətə gəlmiş ilk qeyri-kommunist təşkilatı idi. Buna baxmayaraq Moskva rəhbərlərinin situasiyanı nəzarət altında saxlamaq cəhdləri uğursuzluqla nəticələndi.
Bu mövzuda məxfiləşdirilmiş bir sənəd – “Xaricdəki proqressiv erməni qəzetlərinin redaksiyalarına maddi yardım göstərilməsi haqqında” 14 avqust 1986-cı il tarixli Sov. İKP Mərkəzi Komitəsi Katibliyinin iclasının 19 nömrəli protokolundan bir araşdırma xüsusilə maraqlıdır. Protokola görə K.Dəmirçyanın təmsil etdiyi Ermənistan KP MK SSRİ Maliyyə nazirliyinə xaricdəki proqressiv erməni qəzetlərinə dəstək göstərilməsi və bunun üçün də SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik komitəsinin illik 60 min invalyut rubl həcmində məbləğ ayrılması üçün müraciət etmişdi. Maliyyələşdirmənin olmadığı üçün bağlanmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qalmış qəzetlərin siyahısında aşağıdakı nəşrlər göstərilmişdi:
“Aşxar” (Fransa)
“Lraber” (ABŞ)
“Kanç” (Livan)
“Sevan” (Argentina)
Müraciətə əsasən “Sevan” qəzetinin redaksiyasına 20 min dollar, yerdə qalan qəzetlərə isə 10 min dollar həcmində pul ayrılması məsləhət görülürdü. Bu, xaricdəki proqressiv erməni qüvvələrinin fəaliyyətinin aktivləşdirilməsinin vacibliyi ilə əsaslandırılırdı. Müraciət V.Çerbikova, A.Yakovlevə və B.Qostevə ünvanlandırılmışdı.
14 avqust 1986-cı il fərmanına əsasən təklif qəbul olunmuş və bu nəşrlərə göstərilən vəsait ayrılmışdı.
Bir sual ortaya çıxır: SSRİ-nin tərkibində olduğu bütün müddət ərzində respublikanın öz millətçi düşüncəsi və təxribatçı fəaliyyətindən əl çəkməyən xarici nəşrləri sponsorlaşdırmağının vacibliyi sovet rəhbərliyində heç bir şübhə doğurmadımı?
Ermənilərin repatriasiyası
1945-ci ilin noyabrında Ermənistan SSR rəhbərliyi xarici ermənilərin repatriasiyasının həll olunması ilə bağlı layihə hazırlayır. Repatriasiya planına əsasən 360 min erməninin geri qaytarılması və onların xüsusilə də Ermənistan SSR ərazisində yerləşdirilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin 1948-ci ildə repatriasiya proqramı ermənilərin təxribatçı fəaliyyəti nəticəsində dayandırıldı. Ermənilərin geri qaytarılması ilə bağlı yeni repatriasiya proqramı bir neçə il sonra yenidən başlandı. 1947-1948-ci illərdə köçürülənlərin üçdə iki hissəsi Livandan, Suriyadan, İrandan, Yunanıstan və Kiprdən idi.
Sovet hökumətinin təşəbbüsü ilə baş tutan ermənilərin müharibə sonrası repatriasiyası eyni zamanda azərbaycanlıların deportasiyasına gətirib çıxardı. SSRİ Nazirlər Sovetinin “Kolxozçuların və digər əhalinin Ermənistan SSR-dən Azərbaycan SSR-nin Kür-Araz ovalığına köçürülməsi haqqında” fərmanına əsasən üç il müddətində 100 min azərbaycanlının “könüllü” əsaslarla köçürülməsi nəzərdə tutulurdu. Ermənistan SSR-nin Nazirlər Sovetinə xaricdən Ermənistan SSR-yə gələn ermənilərin azərbaycanlılar tərəfindən boşaldılan tikililərdə və evlərdə yerləşdirilməsinə icazə verilirdi. Nəticədə 1948-1953-cü illərdə 50 min azərbaycanlı (100 min nəfər planlaşdırılmasına baxmayaraq) öz tarixi torpaqlarından deportasiya olundu. Deportasiya olunanların sayının planlaşdırılmış saydan daha az olmasının iki səbəbi var idi: birincisi, repatriasiya olunan ermənilərin sayı planlaşdırıldığından daha az idi. Bundan başqa, 1949-cu ilin 4 aprelində Sov. İKP MK Siyasi Bürosu “Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR ərazisində yaşayan daşnakların köçürülməsi haqqında” qərar qəbul etmişdi. 1949-cu ilin iyun ayında daşnaklara aid 3620 erməni ailəsi – 13000 nəfər erməni Altay əyalətinə köçürülür.
1950-ci illərdə respublikadan kənarda (Yaxın və Orta Şərq, Fransa, ABŞ, Latın Amerikasında) yaşayan ermənilərin sayı 1 milyondan çox idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Ermənistanda millətçi ruh yüksəkliyi məhz repatriantların dalğası ilə əlaqəli idi.
60-cı illərdə “Daşnaksütyun” partiyasının agenturasının fəaliyyəti aktivləşməyə başlayır. Onlar Sovet hökumətinin xarici ermənilərin Sovetlər Birliyinə repatriasiyası ilə bağlı qərarından istifadə edərək repatriasiya kanalları vasitəsilə Ermənistan SSR-yə yaxın ərazilərdən təxribat işləri üçün agentura yönləndirmək istəyirdilər. Bu barədə 1962-ci il 7 fevralda SSRİ Nazirlər Soveti yanında DTK-nın 2-ci Baş idarəsi tərəfindən Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında DTK-nın 2-ci şöbəsinin müdiri H.Əliyevə göndərilmiş gizli məktubda bildirilirdi.
1967-ci ildə “xaricdəki ermənilərin repatriasiya siyasətindən irəli gələrək, habelə ayrı-ayrı ermənilərin – SSRİ-dən olan repatriantların xaricdəki mürtəce təşkilatlar tərəfindən anti-sovet təbliğatında istifadə oluna biləcəyindən ehtiyat edərək” Sovet rəhbərliyi mühacirət etmək istəyən ermənilərin sayını 6%-ə qədər azaltdı. 24 noyabr 1986-cı il tarixində K.Dəmirçyan tərəfindən Sov. İKP MK-ya təqdim olunmuş növbəti sənəddə sovet hakimiyyətinin hələ ilk illərində başlayan ermənilərin repatriasiyası nəticəsində Ermənistana 230 mindən çox erməninin köçürüldüyündən bəhs edilirdi. Ermənistan KP MK repatriasiya prosesinin əhəmiyyətini nəzərə alaraq SSRİ Nazirlər Sovetinin 20 iyun 1985-ci il tarixli “1985-1986-cı illərdə xarici ölkələrdən ermənilərin SSRİ-yə repatriasiyasının davamı haqqında” qərarının qüvvədə olma müddətinin 1990-cı ilin sonuna qədər uzadılmasını xahiş etmişdi. Məsələ sovet əhalisi arasında mühacirət əhval-ruhiyyəsinin qarşısının alınması problemlərinin tədqiqi çərçivəsində nəzərdən keçirildi.
[RDMTA. F. 5. S. 67. İ. 82]
L.A.Koroleva, A.N.Molkin. SSRİ-də Ermənistan milli hərəkatı (1950-1980-cı illər) // Tarix və arxeologiya. 2014. №6 [Elektron mənbə].
URL: Королева Л.А., Молькин А.Н. Армянское национальное движение в СССР (1950-1980 гг.) (snauka.ru)
Армянский национализм в советские годы
Националистические настроения в Армении не стихали даже в советское время.
Одним из основных вопросов, к которому постоянно возвращалось армянское руководство, поднимая его на различных уровнях, был территориальный вопрос.
Образование в 1923 году Нагорно-Карабахской Автономной Области (НКАО) в составе Азербайджанской ССР не удовлетворяло армянскую сторону, а потому строились планы аннексии этой территории.
Армянское партийное руководство на различных уровнях вновь и вновь возвращалось к этому вопросу. Особый размах это движение получило после смерти Сталина. Этому способствовало и возвращение около 100 тыс. репатриантов из зарубежья. Начался активный сбор подписей, петиций и обращений в высшие союзные партийные и государственные органы представителей различных социальных слоев Армении, в том числе армянского католикоса.
Одним из показательных событий того периода можно назвать беспорядки, произошедшие в Ереване 12 октября 1955 г. после футбольного матча между ереванским «Спартаком» и командой свердловского окружного дома офицеров. Начавшись с протеста против показавшегося необъективного судейства, агрессия приобрела ярко выраженные «националистическо-антисоветские» тона. В адрес советской армянской милиции летели обвинении в предании коренных интересов: «Бейте милиционеров – изменников армян, изменников армянского народа…»
[РГАНИ. Ф. 4. Оп. 9. Д. 1440].
В самиздате в течение только 1963 г. был распространен 41 анонимный антисоветский документ – 25 листовок и 16 писем.
В 1964 г. было зафиксировано уже 686 фактов изготовления и распространения антисоветских анонимных документов в Армении; из них 105 писем и 581 листовка [РГАНИ. Ф. 5. Оп. 58. Д. 3 ].
Тайные организации
В 1966 г. в адрес ХХШ съезда Коммунистической партии СССР было направлено обращение армянской общественности с требованием разрешить территориальный вопрос. В это же время в республике была раскрыта деятельность «Армянского молодежного союза», численность которого составляла 38 человек. Главной своей задачей участники группы считали присоединение Нагорного Карабаха и Нахичевани к Армении. Позже часть членов «Союза» создает «Общество по армянскому вопросу». В это же время была выявлена группа молодежи из 17 человек, которая изготовляла и распространяла антисоветские листовки.
В 1966 году создана подпольная Национально-Объединенная партия Армении (НОП). Основные цели, которые она перед собой ставила: независимости Армении и возвращение «исконных» земель. Лидеры партии – Ш. Арутюнян, С. Затикян, А. Хачатрян и др. были арестованы.
После 9 судебных процессов к длительным срокам заключения были приговорены 17 членов НОП.
Похожие цели преследовал «Союз воссоединения Армении», созданный в 1969-1970 гг. Его участники Ю. Будагян, С. Меликян, С. Саркисян и др. выступали за образование «Независимого объединенного армянского государства»
[Надзорные производства Прокуратуры СССР по делам об антисоветской агитации и пропаганде. Март 1953-1991. Аннотированный каталог. М.: Международный Фонд «Демократия», 1999 ].
Активную роль в деятельности тайных организаций играли творческая интеллигенция. Нередко среди участников этих групп были коммунисты и комсомольцы. Служители церкви также не оставались в стороне от происходящего. Архимандрит Егинян, преподаватель духовной академии при Эчмиадзинском монастыре, пытался организовать молодых людей на проведение националистической пропаганды и передачу информации на Запад [РГАНИ. Ф. 5. Оп. 33. Д. 233 ].
В 1966 году азербайджанские спецслужбы вскрыли и пресекли деятельность нескольких нелегальных националистических групп. Так ереванские эмиссары из нелегальной организации «Союз армянской молодежи», в которую входило свыше 40 человек, пытались создать на территории автономной области свои организационные структуры. Другая молодежная группа из числа учащихся старших классов средних школ Степанакерта распространяли листовки, в которых содержались призывы воссоединения всех «армянских» территорий, в том числе Нагорного Карабаха и Нахчывана.
В конце 80-х это движение достигло своего апогея. Лидеры оппозиционного движения, одиннадцать человек, входившие в состав «Комитета Карабах», к концу года почти полностью заняли место коммунистической партии. «Комитет», состоящий в основном из представителей ереванской интеллигенции, в мае вытеснил из своих рядов бывших лидеров «Комитета», Игоря Мурадяна и Зория Балаяна, и сформировал новый состав, в котором не было единого лидера. Семь членов «Комитета» были учеными, а четверо позднее стали лидерами посткоммунистической Армении.
Хотя новые лидеры все еще называли себя «Комитетом Карабах», сфера их политических интересов простиралась далеко за пределы Карабаха. Важно отметить, что они принадлежали к поколению, ключевым фактором формирования которого стали ереванские националистические демонстрации 1965–1967 годов.
«Комитет» и его преемник, «Армянское общенациональное движение», стали первой некоммунистической организацией, пришедшей к власти в союзной советской республике. Однако усилия московских руководителей по удержанию ситуации под контролем в значительной мере сводились на нет.
Особо интересно на этом фоне исследование рассекреченного документа – выписки из протокола №19 заседания Секретариата ЦК КПСС от 14 августа 1986 года «Об оказании финансовой помощи редакциям прогрессивных армянских газет за рубежом»
Согласно протоколу, ЦК КП Армении в лице секретаря К.Демирчяна обращалось к министерству финансов СССР с просьбой о поддержании деятельности прогрессивных армянских газет за рубежом и выделении для этих целей Комитету государственной безопаности СССР по 60 тыс инвалютных рублей ежегодно.
В списке газет, оказавшихся под угрозой закрытия из-за отсутствия финансирования, были указаны следующие издания:
«Ашхар» (Франция)
«Лрабер» (США)
«Канч» (Ливан)
«Севан» (Аргентина)
Согласно обращению, рекомендовалось выделять 10 тысяч долларов газете «Севан» и по 20 тысяч долларов остальным изданиям. Это обосновывалось необходимостью активизации деятельности прогрессивных армянских сил за рубежом.
Обращение было выслано В. Чебрикову, А. Яковлеву и Б. Гостеву.
Согласно Постановлению от 14 августа 1986 года предложение было принято и указанные средства выделены этим изданиям.
Возникает лишь один вопрос: не вызвала ли подозрений у советского руководства необходимость спонсировать зарубежные издания республики, которая не оставляла националистических настроений и подрывной деятельности на протяжении всего времени нахождения в составе СССР?
Репатриация армян
В ноябре 1945 г. руководство Армянской ССР подготовило проект решения по репатриации зарубежных армян. Согласно плану репатриации предполагалось возвращение 360 тыс. армян и их размещение исключительно на территории Армянской ССР.
Однако в 1948 году программа репатриации была свернута из-за подрывной деятельности армян. Новая репатриационная программа по возвращению армян стартовала лишь спустя несколько лет. Две трети переселенцев, прибывших в 1947–1948 гг., были из Ливана, Сирии, Ирана, Греции и Кипра.
Послевоенная репатриация армян, проведенная по инициативе советского государства, стала в то же время причиной депортации азербайджанцев.
23 декабря 1947 г. было принято Постановление Совета Министров СССР «О переселении колхозников и другого населения из Армянской ССР на Кура-Араксинскую низменность Азербайджанской ССР», согласно которому предполагалось переселить за три года на «добровольных» началах 100 тыс. азербайджанцев. Совмину Армянской ССР разрешалось использовать освобождаемые азербайджанским населением постройки и жилье для расселения зарубежных армян, прибывающих в Армянскую ССР.
В результате за период 1948-1953 гг. более 50 тысяч азербайджанцев (вместо 100 000 запланированных) были депортированы со своих исторических земель.
Причин уменьшения числа депортируемых по сравнению с предполагаемой цифрой было две: во-первых, количество армянских репатриантов оказалось меньше планируемого. Кроме того, 4 апреля 1949 года Политбюро ЦК ВКП(б) приняло решение “О выселении дашнаков, проживающих в Армянской и Азербайджанской ССР”. В июне 1949 года 3620 армянских семей – 13 000 армян, обвиненных в принадлежности к дашнакам, были выселены в Алтайский край.
К 1950-м гг. численность армян, проживавших за пределами республики (Ближний и Средний Восток, Франция, США, Латинская Америка), составляла свыше 1 млн. чел.
Как мы отмечали выше, подъем националистических настроений в Армении был связан как раз с волной репатриантов .
В 60-х годах активизируется деятельность агентуры партии «Дашнакцутюн», которая, воспользовавшись решением Советского правительства относительно репатриации зарубежных армян в Советский Союз, хотела направить по каналам репатриации в Армянскую ССР с территории сопредельных стран агентуру для подрывной работы. Об этом сообщалось в секретной записке от 7 февраля 1962 года, направленной 2-м Главным управлением КГБ при Совете министров СССР на имя начальника 2-го от-дела КГБ при Совете министров Азербайджанской ССР Г.Алиева.
В 1967 г., «исходя из политики репатриации армян из-за рубежа, а также из опасения в том, что возвращение из СССР отдельных армян – репатриантов может быть использовано реакционными организациями за границей в антисоветской пропаганде», советское руководство сократило количество желающих эмигрировать армян до 6%.
В следующем представленном документе от 24 ноября 1986 года, адресованном К. Демирчяном руководству ЦК КПСС, говорилось о том, что в результате репатриации армян, начавшейся еще в первые годы советской власти, в Армению было переселено свыше 230 тысяч армян. ЦК КП Армении, учитывая значимость процесса репатриации просило продлить до конца 1990 года срок действия Постановления Совета Министров СССР от 20 июня 1985 года «О продолжении репатриации армян из зарубежных стран в СССР в 1985-1986 годах».
Вопрос был взят на рассмотрение в рамках изучения проблем предупреждения эмиграционных настроений среди советского населения
РГАНИ. Ф. 5. Оп. 67. Д. 82
Королева Л.А., Молькин А.Н. Армянское национальное движение в СССР (1950-1980 гг.) // История и археология. 2014. № 6 [Электронный ресурс].
URL: Королева Л.А., Молькин А.Н. Армянское национальное движение в СССР (1950-1980 гг.) (snauka.ru)
