Glinka, Sergei Nikolaevich (1776-1847) – Russian writer, publicist, historian, memoirist, playwright, translator, journalist.
Description of the resettlement of the Adderbidzhan Armenians to Russia, with a brief preliminary summary of the historical times of Armenia (1831)
Adjutant General Ivan Paskevich (1782-1856) – His Serene Highness Prince of Warsaw, Count Ivan Fyodorovich Paskevich-Erivansky, Russian commander, statesman, and diplomat.
Colonel Lazar Lazarev (Egiazar Lazaryan) (1797-1871) – an official for special assignments under Paskevich, an active organizer of the resettlement of Armenians.
Abbas Mirza (1789-1833) – prince of the Qajar dynasty, general, heir to the Persian throne
Historic event: the signing of the Turkmanchay Treaty of 1828 – a peace treaty between Russia and Persia that ended the Russian-Persian War of 1826-1828.
Signed on 10 (22 February) in the village of Turkmanchay (near Tabriz). The treaty confirmed Russia’s territorial acquisitions under the Gulistan Peace Treaty of 1813. The treaty established a new border between Russia and Persia along the Araks (Araz) river. According to the terms of the treaty, the Iravan and Nakhchivan khanates became part of the Russian Empire.
Persia also pledged not to interfere with the resettlement of Armenians to Russian borders. An indemnity of 20 million rubles was imposed on Persia. silver. The exclusive right of Russia to keep a navy in the Caspian Sea was confirmed. The parties exchanged missions at the level of envoys. The Russian government recognized Abbas Mirza, who had signed an agreement with Russia, as the heir to the Persian throne.
From the first lines of the Description, Sergei Nikolaevich does not hide his obvious sympathy for the Armenians. Referring to the opinion of Armenian historians, he in every possible way emphasizes the ancient origin of “Great Armenia”, calling it “the second cradle of the human race”.
However, such exaltation is easily explained, it is worth reading the biography of the writer in detail.
Thus, A. Voeikov, in The “House of Madmen”, gives an apt description of Glinka’s personality: “his patriotic hobby reached the point of recognizing Racine’s ”Athalie” as stolen from the Russian Stoglav, and “Andromache” as an imitation of “The Burial of a Cat”.
In addition, Glinka, according to contemporaries, rather freely handles historical facts, exaggerating or reinterpreting the role of certain historical figures.
So, in the drama “Minin” (M., 1809) Minin turns out to be the executor of the will of Providence, which is reported by Palitsyn. It is Palitsyn who is assigned the role of organizer of the resistance to the Poles in the play. Being discontented with the retelling of the sources, he expresses his point of view on the incident.
N. Grekov (“Russian Writers”. Biobibliographic Dictionary. Volume 1. A – L. Edited by P. A. Nikolaev. – M., “Education”, 1990) (Источник – http://az.lib.ru/g/glinka_s_n/text_0040.shtml)
Regarding his “Russian History” the work was a rather lightweight compilation, devoid of any scientific apparatus. It contains a lot of rhetoric, which is generally characteristic of Glinka’s works, a lot of pathos, but no research at all.
Without attracting new documents, without analyzing the old ones, Glinka of course, could not write a scientific history of Russia. Moreover, Glinka’s nature is expansive, unbalanced, carried away, did not dispose to scientific work.
(Russian Biographical Dictionary). Edition of the Imperial Russian Historical Society. – M., 1916. P. 293 https://azbyka.ru/otechnik/Spravochniki/russkij-biograficheskij-slovar-tom-5/180)
Most probably, when composing an ode to the Armenians, Glinka did not even suspect that once his work, supported by copies of official letters, would form the basis of the works of Azerbaijani researchers. One of the most authoritative Soviet and Azerbaijani scientists, Academician Ziya Musayevich Buniyatov, refers to Glinka in his response to the “forced dialogue” of the Armenian poet Gevorg Emin (Karlen Grigorievich).
This fact alone does not allow us to ignore this work and suggests that it needs even more careful study.
True, here we have to face many problems. In particular, the most important argument (namely, the resettlement of Armenians to Karabakh from Persia), on the basis of which, one can draw a conclusion about historical falsifications on the Armenian side, which is “as taken out of context.” It sounds quite convincing, because really, why would the Armenianophile Glinka make such an annoying blunder?
However, as they say, facts are stubborn things. A detailed study and analysis of Sergei Nikolaevich’s texts allow one to see deeper meanings hidden during a superficial reading. As you know, “What is written with a pen cannot be cut down with an ax.”
But first things first…
Introduction
Making a detailed excursion into the history of Armenia, Glinka divides it into several stages and emphasizes that “starting from the fourth period of history, which lasted 456 years, Armenia was ruled by the governors of the kings of Persia, Caliphs and Greeks” (p. 6)
The year 1375 is called the year of “the destruction of the independence of the Armenian kingdom”, and with the death of the “ill-fated king of Cilicia” Leon VI in 1393 he connects the destruction of “the political existence of the Armenian State”.
At the beginning of the 19th century, most of the Armenian territories were appropriated by Turkey, the rest of the territories – by the Persian state. The Aran region, the Adderbidzhan districts, and the Persian Kurdistan are more or less inhabited by their primitive inhabitants” (p.9), writes Glinka.
One of the main claims of Armenian historians regarding the citation of this source by the Azerbaijani side is related to the use of the term “Adderbidzhan”. According to their position, we are talking about the province of Persia – Adderbidzhan (Azerbaijan) as a geographical term designating the province of the same name. Accusing us of substituting a political term for a geographic term, they emphasize that the treatise repeatedly mentions the Muslim khanates of Erivan (Erivan), Nakhichevan, and Karabakh, but there is no talk of Azerbaijan.
From Glinka: “He (Paskevich) knew that the Araks would be the border between Russia and Persia and that the social existence of the Armenians of the Aran region would be established on a solid and beneficial basis.
Paskevich “wished to make happy other Christians who lived in other Khanates of Adderbidzhan (pp. 35-36). It becomes quite obvious what is meant by the “Khanates of Adderbidzhan” and what the toponym Adderbidzhan is.
Turkmanchay agreement
So, after the conclusion of the Turkmanchay agreement, large resettlement is coming. The empire needs proxies to bring this grand vision to life. One of them is an ethnic Armenian, Colonel Lazar Lazarev (aka Yeghiazar Lazaryan). “It seemed that providence itself kept the Lazarevs so that one of them would also participate in the arrangement of the lot for the Christians of the Adderbidzhan Khanates” (p. 38).
In October 1827, Paskevich arrived in Tavris and appointed Lazarev as commandant of the Tavrisk fortress. “As soon as rumor announced that the Lazarev is Commandant in Tavris, immediately the Armenians quickly hurried to Tavris from all the Khanates of the Adderbidzhan region,”. (p. 40)
Count Paskevich and the heir to the Throne of Persia, Abbas Mirza, gathered in the town of Dei Kargan to conclude peaceful conditions. Paskevich was accompanied everywhere by Colonel Lazarev (p. 44).
After long hesitation, the Turkmenchay agreement was signed. The idea of relocation is starting to come true.
Article 15 of the treaty became “the fulfillment of the joyful hopes of the Armenians.” It provided all residents and officials of the Adderbidzhan region with a one-year term for free passage with their families from the Persian regions to the Russian regions and for the export and sale of movable property. A five-year term was set for immovable property (p. 45).
“Extending his gaze to the future of the Armenians of Persia, the Russian Hero (Paskevich) pronounced that the Armenians who were prevented from joining the sons of Russia would be protected by forgiveness … It turned out that few Armenians took advantage of the Shah’s forgiveness.” (45)
Lazarev was entrusted with managing the resettlement of Christians of Adderbidzhansk. The main essence of the instructions addressed to Lazarev was not to force anyone to resettle. The settlers had to enter the Russian regions under the shield of civil and military security.
Resettlement of Armenians
Glinka promises an impartial and accurate description of the memorable resettlement of the Adderbidzhan Armenians to the depths of Russia. Well, let’s read.
“Lazarev’s soul was inflamed with new zeal, and he began the relocation. Happy fate presented to him to summon his fellow tribesmen under the banner of peace. “
“On March 9, 1828, the last Russian troops left Tavris. Abbas Mirza was returning to his capital, yielded to him by the generosity of the victors. Armenians from various villages adjacent to Turkmenchay moved to Karabakh ”(p.48).
Glinka attaches particular importance to this (resettlement) event, “The resettlement of Armenians from Persia to Russia is the most unique event of its kind in the chronicles of the world” (p. 49).
And so the host of immigrants from Uzumchi, the Khanates of Marag and Taurik reached the Araks. Huge caravans stretched along the slopes of the Adderbidzhan mountains (p. 57). Soon, families who rushed from the distant Kazbin Khanate joined the detachments of the Maragian settlers. The Armenians of the Salmas Khanate also joined the resettlement (61).
The next stumbling block is concluded at this point. Armenian historians again do not envisage anything special in this fact. “After all, the Armenians thus return to their historical homeland, from which they were previously simply expelled or fled,” they ardently believe. And then we again resort to the already beloved detailed analysis. So, Appendix III is an appeal to the Christians (Armenians) of the Russian-Imperial Colonel and Kavalier Lazarev, made by him in two languages at once – Russian and Armenian.
Promising them all blessings, promising “tolerance of faith and equality of rights”, Lazarev continues with inspiration:
“… There you will find a new homeland inhabited by Christians, and you will no longer see the oppression of the holy faith … You will leave your homeland, dear to everyone, but the thought of Christian land should delight you” (p. 110).
Pay attention: we are talking about leaving the homeland (and not at all about returning to the historical homeland), about a new homeland (and not about gaining a lost one).
Deliberate distortion of facts from the “humanist and patriot” (this is how the Armenian authors characterize him) Glinka, who never concealed his pro-Armenian sentiments? No. An inexorable historical truth, recorded in a written source.
In early April, the nobleman of Shah Abbas Mirza hands Lazarev a letter from the Shah, in which he calls on the colonel to refrain from forcibly resettling the Armenians, then Lazarev presents a written renunciation of the Armenians from “Persian bread” (p. 69). In a letter, he assures the Shah that there is no compulsion at all, and the Armenians are voluntarily leaving their properties and homes. The Shah, who did not believe Lazarev’s report, expresses doubt that the Armenians voluntarily left their gardens, estates, houses in order to be left without a place and without everything (p. 77) and insists that such coercion, by means of promises and threats, is indecent.
In the meantime, Lazarev’s allowances for the Armenians were exhausted, and he borrowed the necessary amounts of money and distributed it to the settlers.
“The sudden influx of people produced a shortage of bread. At this time, Lazarev was ordered to try to direct the path of the immigrants, instead of the khanates of Nakhichevan and Erivan, to the Karabagh khanate, where, according to assumptions, they expected that there were abundant and reliable reserves” (p.87).
On May 19, Lazarev arrives in the Nakhichevan Khanate, where, seeing the state of the Armenian settlers who lacked food, he convinces most of the Armenian settlers, providing them with money for travel expenses, to follow to the Yerevan (Erivan) Khanate and the Karabagh Khanate (p. 91). Also, the inhabitants of the village of Uzumchi and 3 nearby Armenian villages were allowed to follow Karabakh, since this province is closer to them.
So, “In three and a half months, more than 8000 families crossed the Araks. They received 14,000 ducats and 400 silver rubles for unforeseen expenses. With such limited costs, Lazarev added about 40,000 new submissions to Russia. (p.92)
“By sacrificing small things and for a short time, you will receive everything and forever” (p. 111) – this was promised to the Armenians. Was it fulfilled? However, the question is rhetorical.
Qlinka, Sergey Nikolayeviç (1776-1847) – yazıçı, publisist, tarixçi, memuarist, dramaturq, tərcüməçi, jurnalist.
“Adderbiсan (Azərbaycan) ermənilərinin Rusiya hüdudlarına köçürülməsinin təsviri və Ermənistanın tarixi dövrlərinin ilkin qısa şərhi” (1831)
General-adyutant İvan Paskeviç (1782-1856) – müdrik knyaz Varşavskiy, qraf İvan Fyodoroviç Paskeviç-Erivanskiy, rus sərkərdəsi, dövlət xadimi və diplomat.
Polkovnik Lazar Lazarev (Yegiazar Lazaryan) (1797-1871) – Paskeviçin rəhbərliyi altında xüsusi tapşırıqların yerinə yetirilməsi üzrə məmur, ermənilərin köçürülməsinin aktiv təşkilatçısı.
Abbas Mirzə (1789-1833) – Qacar sülaləsinin şahzadəsi, general, İran taxtının varisi.
Tarixi hadisə: 1828-ci ildə Rusiya və İran arasında 1826-1828-ci illərdə davam edən Rus-İran müharibəsinə son qoymuş Türkmənçay sülh müqaviləsinin imzalanması. 22 fevral tarixində Türkmənçay kəndində (Təbriz yaxınlığında) imzalanmışdır. Müqavilə Rusiyanın 1813-cü ildə bağlanmış Gülüstan sülh müqaviləsinə əsasən əldə etdiyi torpaqları təsdiqləyirdi. Rusiya və İran arasında yeni sərhədin Araks (Araz) çayı boyu olduğunu müəyyən edirdi. Müqavilənin şərtlərinə əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqları Rusiya imperiyasının tərkibinə keçirdi.
Həmçinin İran ermənilərin Rusiya ərazisinə köçürülməsinə mane olmamağı öhdəsinə götürürdü. Bundan əlavə, İran 20 milyon rubl dəyərində gümüş ilə təzminat ödəməli idi. Rusiya Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq hüququ əldə edirdi. Tərəflər diplomatik missiyalarını elçilər vasitəsilə həyata keçirirdilər. Rusiya höküməti Rusiya ilə müqaviləni imzalayan Abbas Mirzəni İran taxtının varisi kimi tanıyır.
“Təsvir”in ilk sətirlərindən Sergey Nikolayeviç açıq-aşkar ermənilərə olan pərəstişini gizlətmir. Erməni tarixçilərinin fikrinə əsaslanaraq o, hər fürsətdə “Böyük Ermənistan”ın qədim mənşəyini vurğulayır, onu “bəşəriyyətin ikinci beşiyi” adlandırır.
Yazıçının bioqrafiyası ilə daha detallı tanış olarkən bu şövqün nədən irəli gəldiyi aydın olur.
A.Voyekov “Dəlilər evi”ndə Qlinkanın çox dəqiq şəxsi xarakteristikasını verir: “onun patrotik aludəçiliyi Rasinin “Athelia”sının Rusiya “Stoqlav”ından oğurlanmasının, “Andromaxa”nın isə “Pişiyin dəfni”nin təqlidi olmasının etirafına qədər gedib çıxırdı.
Bununla yanaşı, müasirlərinin sözlərinə görə, Qlinka tarixi faktlara kifayət qədər sərbəst yanaşır – müəyyən tarixi şəxsiyyətlərin rolunu şişirdərək təsvir edir. “Minin” (M., 1809) dram əsərində Minin Palitsinin xəbər verdiyi Ali qüvvənin vəsiyyətinin icraçısı rolunda çıxış edir. Pyesdə polyaklara qarşı müqavimətin təşkilatçısı rolu Məhz Palitsinin üzərinə düşür. Mənbələrin məlumatları ilə kifayətlənməyərək o, hadisələrə öz nöqteyi-nəzərini bildirir.
- N. Qrekov (“Rus yazıçıları”. Biblioqrafiya lüğəti. I cild. A – L.
- A. Nikolayev redaksiyasında. – M., “Maarif”, 1990) (Mənbə –http://az.lib.ru/g/glinka_s_n/text_0040.shtml)
Onun “Rusiya tarixi”nə gəldikdə isə, “yazı hər cür elmi aparatdan məhrum yüngül kompilyasiya idi. Burada Qlinkanın əsərlərinə məxsus həddindən artıq ritorika, çoxlu pafos yer alır. Araşdırma isə tamamilə yoxdur. Yeni sənədlər cəlb etmədən, köhnələri analiz etmədən Qlinka, əlbəttə ki, Rusiyanın elmi tarixini yaza bilməzdi; bundan əlavə, o, öz əvvəlki məşğuliyyəti ilə buna heç cür hazırlıqlı ola bilməzdi də. Həmçinin Qlinkanın ekspansiv, müvazinətsiz, aludəçi təbiəti də elmi işə meyilli deyildi.
(Rus Biblioqrafiya lüğəti. Rusiya İmperator Tarixi Birliyi. – M., 1916. S. 293 https://azbyka.ru/otechnik/Spravochniki/russkij-biograficheskij-slovar-tom-5/180)
Yəqin ki, ermənilərə mədhiyyə yazan Qlinka heç təsəvvür də etməzdi ki, nə vaxtsa onun rəsmi məktubların surəti ilə möhürlənmiş elmi işi Azərbaycan araşdırmaçılarının işlərinin əsasını təşkil edəcək. Azərbaycanın və sovetlərin ən nüfuzlu alimlərindən biri Ziya Musa oğlu Bünyadov erməni şairi Gevorq Eminin (Karlen Qriqoriyeviç) “məcburi dialoq”una cavabında Qlinkaya əsaslanmışdı
https://www.ziyabunyadov.com/blank-c1jgi
Təkcə elə bu fakt yazılmış işin diqqətdən kənar qalmamasına, daha ətraflı öyrənilməsinə zəmin yaradır.
Düzdür, burada bir çox problemlərlə üzləşirik. Xüsusilə də, ən böyük arqumentə (məhz ermənilərin İrandan Azərbaycana köçürülməsi) əsaslansaq, tarixin “kontekstdən çıxarılmaqla” səsləndirilərək ermənilər tərəfindən saxtalaşdırılması nəticəsini çıxarmaq olar. Kifayət qədər inandırıcı səslənir, axı doğrudan da, ermənisevər Qlinka niyə belə bir acınacaqlı səhv buraxıb?
Ancaq, necə deyirlər, faktlar çox inadcıldırlar. Sergey Nikolayeviçin mətnlərini detallı araşdırarkən səthi yazılarda gizlədilmiş daha dərin mənaları sezmək olur. Məlum olduğu kimi, “Qələmlə yazılanı balta ilə də kəsmək olmaz”
İndi hər şey növbə ilə…
Giriş
Ermənistan tarixi üzrə ekskursiya aparan Qlinka onu bir neçə mərhələyə bölür və qeyd edir ki, “tarixin dördüncü hissəsindən başlayaraq 456 il davam edən müddətdə Ermənistan İran, Xəlifə və Yunan canişinləri tərəfindən idarə olunurdu” (s. 6)
1375-ci il kitabda “Ermənistan çarlığının müstəqilliyinin dağıdılması” ili adlandırılır, “Kilikiyanın başıbəlalı çarı” – VI Leonun 1393-cü ildə ölümünü isə “Ermənistan Hökumətinin siyası varlığının” məhvinə bağlayır. (s. 8)
Gəlin bizi əsas maraqlandıran tarixi hadisələrə qayıdaq. Qlinka yazır: “XIX əsrin əvvələrində Ermənistan ərazisinin böyük hissəsi Türkiyə, yerdə qalan digər hissəsi isə İran dövləti tərəfindən ələ keçirilmişdi. Aran bölgəsi, Adderbican və fars-Kürdüstan dairəsi isə az-çox onların ilkin əhalisi isə məskunlaşdırılmışdı”. (s. 9)
Erməni tarixçilərinin sitat gətirilən mənbəyə olan əsas iddiaları isə “Adderbican” termininin istifadə edilməsidir. Onların pozisiyasına görə, söhbət coğrafi termin kimi istifadə olunan Adderbicandan (Azərbaycan) – İranın eyniadlı əyalətindən gedir. Bizi coğrafi termini siyasi termin kimi qələmə verməkdə günahlandıraraq qeyd edirlər ki, traktatda dəfələrlə İrəvan (Erivan), Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının adları müsəlman xanlıqları kimi çəkilir, Azərbaycan haqqında isə ümumiyyətlə bəhs edilmir.
Qlinkadan oxuyuruq: “O, (Paskeviç) bilirdi ki, Araks Rusiya və İran arasında sərhəd olacaq və ermənilərin möhkəm və faydalı əsaslı sosial varlığı Aran ərazisində qurulacaqdır… Paskeviç “digər Adderbican xanlıqlarında (mənim tərəfimdən vurğulanmışdır) yaşayan digər xristianları da xoşbəxt etməyi arzulayırdı” (s. 35-36). Tamamilə aydındır ki, “Adderbican xanlıqları” deyəndə nə nəzərdə tutulur və bu toponim nəyi izah edir.
Türkmənçay müqaviləsi
Beləliklə, Türkmənçay müqaviləsi imzalandıqdan sonra böyük köçürülmə gözlənilir. Bu möhtəşəm planın həyata keçirilməsi üçün imperiyaya güvənilir şəxslər lazım idi. Onlardan biri etnik erməni olan polkovnik Lazar Lazarev olur (Yegiazar Lazaryanın özü). “Sanki tale özü Lazarevləri qoruyub saxlamışdı ki, onlardan biri Adderbican xanlıqlarında xristianların yerləşdirilməsində iştirak etsin” (s. 38).
1827-ci ilin oktyabrında Paskeviç Tavrisə (Təbriz) gəlir və Lazarevi Tavris qalasının komendantı vəzifəsinə təyin edir. “Lazarevin Tavrisdə komendant olduğu xəbəri eşidilən kimi Adderbicanın digər xanlıqlarından olan ermənilər Tavrisə axışmağa başladılar”. (s. 40)
Qraf Paskeviç və İran taxtının varisi Abbas Mirzə Dey Karğan adlı yerdə sülhün şərtlərini müəyyənləşdirmək üçün görüşürlər. Polkovnik Lazarev hər yerdə Paskeviçi müşayiət edirdi (s. 44).
Uzun danışıqlardan sonra Türkmənçay müqaviləsi imzalanır. Köçülürmə planı həyata keçirilməyə başlayır.
Müqavilənin 15-ci bəndi “ermənilərin sevincli ümidlərini yerinə yetirdi”. O, bütün Adderbican əhalisinin və məmurlarının öz ailələri ilə birlikdə İran ərazisindən Rusiya ərazisinə keçməsi, daşınan əmlakın aparılması və satılması üçün bir il müddətində möhlət verirdi. Daşınmaz əmlak üçün isə beş illik müddət təyin edilmişdi (s. 45)
“İran ermənilərinin gələcək taleyinə baxarkən Rusiyalı Qəhrəman (Paskeviç) demişdi ki, şəraitlərinin Rusiya övladlarına qoşulmağa mane olduğu ermənilər bağışlanılma ilə mükafatlandırılacaqdılar… Amma məlum oldu ki, çox az erməni Şahın mərhəmətindən istifadə etdi”. (s. 45)
Lazarevə xristian adderbicanlılarının köçürülməsinə rəhbərlik etmək tapşırılmışdı. Ona ünvanlanmış sərəncamın əsas mahiyyəti ondan ibarət idi ki, heç kim köçürülməyə məcbur edilməməli idi. Köçürülənlər Rusiya ərazisinə mülki və hərbi təhlükəsizliyə riayət etməklə gəlməli idilər.
Ermənilərin köçürülməsi
Qlinka Adderbican ermənilərinin Rusiya daxilinə köçürülməsinin dəqiq və qərəzsiz təsvirini verməyə söz verir.
Yaxşı, oxuyaq.
“Lazarevin qəlbi yeni atəşlə dolur və o, köçürülmə işlərinə başlayır. Xoşbəxt taleyi ona eyni qəbilədən olan köçkünləri sülh bayrağı altında birləşdirməyə şərait yaradır”.
“9 mart 1828-ci ildə sonuncu rus qoşunları Təbrizi tərk edir. Abbas Mirzə qaliblərin səxavətlə ona bəxşiş etdiyi paytaxtına geri qayıdır. Türkmənçay kəndinə bitişik ərazilərdə yaşayan ermənilər Qarabağa üz tuturlar” (s. 48).
Bu hadisəni (köçürülmə) Qlinka xüsusi qiymtləndirir, “Ermənilərin İrandan Rusiyaya köçürülməsi indiyədək mövcud salnamələrdə görülməyən misilsiz bir hadisədir” (s. 49)
…Və budur Üzümçüdən, Marağa və Tavris xanlığından gələn mühacirlər Araza gəlib çatdılar. Böyük karvanlar Adderbican dağları boyunca düzülmüşdülər (s. 57). Tezliklə uzaq Kazbin xanlığından gələnlər Marağa köçkünlərinə qoşuldular. Salmas xanlığından gələn ermənilər də çatdılar (61).
Məhz bu bənddə növbəti maneə öz əksini tapmışdır. Erməni tarixçiləri yenə də bu faktda xüsusi bir şey görmürlər. “Axı ermənilər bu vasitə ilə daha əvvəllər qovulduqları və qaçdıqları öz tarixi topraqlarına geri qayıdırlar”, – onlar buna çox əmindirlər. Bu halda biz yenə də sevimli detallı analizimizə baxırıq. Beləliklə, III Əlavə Rusiya İmperiyasının Polkovniki və Kavaleri Lazarevin iki dildə – rus və erməni dillərində tərtib olunmuş xristianlara (ermənilərə) müraciətindən ibarətdir.
Onlara hər cür səadət vəd edərək, “səbrli inanc və bərabər hüquq” söz verərək Lazarev inamla söyləyir:
“… Orada siz Xristianların məskunlaşdığı yeni vətən tapacaqsınız və daha heç vaxt müqəddəs inamın əzildiyini görməyəcəksiniz… Siz hər bir şeydən sevimli olan vətəninizi tərk edəcəksiniz, ancaq Xristian torpaqları haqqında fikrin özü belə sizi cuşa gətirməlidir” (s. 110)
Fikir verin: söhbət vətənin tərk edilməsindən (tarixi torpaqlara geri qayıtmaqdan deyil), yeni yurddan (köhnənin əldə olunmasından deyil) gedir.
Öz ermənipərəst hisslərini heç vaxt gizlətməyən, erməni müəlliflərinin “humanist və patriot” kimi xarakterizə etdiyi Qlinkanın qəsdən faktları təhrif etməsi? Xeyr. Yazılı mənbədə möhürlənmiş danılmaz tarixi həqiqət.
Aprelin əvvəlində Abbas Mirzənin əyanı Lazarevə şahın məktubunu çatdırır. Məktubda polkovniki ermənilərin məcburən köçürülməsindən çəkinməyə çağırır. O zaman Lazarev yazılı şəkildə ermənilərin “İran çörəyindən” imtinasını təqdim edir (s. 69). Cavab məktubunda o şahı əmin edir ki, heç bir məcburiyyətdən söhbət gedə bilməz, ermənilər öz əmlaklarını və evlərini könüllü olaraq tərk edirlər. Lazarevin hesabatına inanmayan şah ermənilərin öz bağlarını, evlərini və mülklərini heçnəsiz və evsiz qalmaq üçün könüllü olaraq tərk etdiklərinə şübhə etdiyini bildirir (s. 77) və təkid edir ki, belə bir vədlərlə və təhdidlərlə məcburiyyət qarşısında buraxılmaq ədəbsizlikdir.
Bununla yanaşı Lazarevin ermənilər üçün nəzərdə tutulan maddi yardımı tükənir və o, lazımi miqdarda pulu borc götürərək köçkünlərə paylayır.
“Xalqın gözlənilməz axını… çörək qıtlığı yaradır. Bu vaxt Lazarev köçkünlərin Naxçıvan və İrəvan xanlığına deyil, fərziyyəyə görə güvənilir və bol ehtiyatları olduğu gözlənilən Qarabağ xanlığına yönəldilməsi sərəncanımı alır” (s. 87)
19 mayda Lazarev Naxçıvan xanlığına gəlib çıxır. Azuqələri tükənmiş erməni köçkünlərinin vəziyyətlərini gördükdən sonra onların çoxunu yol xərclərini pulla təmin etməklə İrəvan və Qarabağ xanlıqlarına yola düşməyə razı salır. (s. 91) Həmçinin Üzümçü kəndi və onun ətrafında yerləşən üç yaxın kəndin əhalisinə Qarabağa yollanmağa icazə verilir, çünki bu onlara ən yaxın əyalət idi.
Beləliklə, “üç ay yarım müddətində 8000-dən çox ailə Araksın (Arazın) o tayına keçir. Onların nəzərdə tutulmamış xərclərinə 14000 çervon (əşrəfi) və gümüş ilə 400 rubl ayrılır. Bu cür məhdud xərclər ilə Lazarev Rusiyaya 40000-nə yaxın yeni xidmətçilər qazandırır…” (s. 92)
“Kiçik bir şeyi qurban verərək az bir vaxtda hər şeyi həmişəlik əldə etmək” (s. 111) ermənilərə belə vəd edilmişdi. Verilən söz yerinə yetirildimi? Sual ritorikdir.
Глинка, Сергей Николаевич (1776-1847) – русский писатель, публицист, историк, мемуарист, драматург, переводчик, журналист.
«Описание переселения армян аддербиджанских в пределы России, с кратким предварительным изложением исторических времён Армении» (1831)
Генерал-адъютант Иван Паскевич (1782-1856) – светлейший князь Варшавский, граф Иван Фёдорович Паскевич-Эриванский, русский полководец, государственный деятель и дипломат.
Полковник Лазарь Лазарев (Егиазар Лазарян) (1797-1871) – чиновник для особых поручений при Паскевиче, активный организатор переселения армян.
Аббас-Мирза (1789-1833) – принц Каджарской династии, генерал, наследник Персидского престола
Историческое событие: подписание Туркманчайского договора 1828 года — мирного договора между Россией и Персией, завершившего русско-персидскую войну 1826—1828 годов. Подписан 10 (22 февраля) в деревне Туркманчай (близ Тебриза). Договор подтверждал территориальные приобретения России по Гюлистанскому мирному договору 1813 года. Договор устанавливал новую границу между Россией и Персией по реке Аракс (Араз). Согласно условиям договора, Иреванское и Нахчыванское ханства переходили в состав Российской Империи.
Также Персия обязалась не препятствовать переселению армян в русские пределы. На Персию налагалась контрибуция в 20 млн руб. серебром. Подтверждалось исключительное право России держать военный флот на Каспийском море. Стороны обменивались миссиями на уровне посланников. Русское правительство признало Аббас-Мирзу, подписавшего договор с Россией, наследником персидского престола.
С первых строк «Описания» Сергей Николаевич не скрывает своих явных симпатий к армянам. Ссылаясь на мнение армянских историков, он всячески подчеркивает древнее происхождение «Великой Армении», называя ее «второй колыбелью рода человеческого».
Впрочем, подобная экзальтированность легко объясняется, стоит чуть детальнее ознакомиться с биографией писателя.
Так, А. Воейков в «Доме сумасшедших» дает меткую характеристику личности Глинки: «патриотическое увлечение его доходило до признания «Athalie» Расина украденной из российского Стоглава, а «Андромахи» — подражанием «Погребению кота».
К тому же Глинка, по словам современников, довольно вольно обращается с историческими фактами, преувеличивая или перетолковывая роль тех или иных исторических лиц. Так, в драме “Минин” (М., 1809) Минин оказывается исполнителем воли Провидения, которую сообщает Палицын. Именно Палицыну отводится в пьесе роль организатора отпора полякам. Не довольствуясь пересказом источников, он высказывает свою точку зрения на происшествия.
В. Н. Греков (“Русские писатели”. Биобиблиографический словарь. Том1. А — Л. Под редакцией П. А. Николаева. – М., “Просвещение”, 1990)
(Источник – http://az.lib.ru/g/glinka_s_n/text_0040.shtml)
Что касается его «Русской истории», «сочинение представляло собой довольно легковесную компиляцию, лишенную всякого научного аппарата. В нем много вообще свойственной сочинениям Глинки риторики, много пафоса, но совсем нет исследования. Не привлекши новых документов, не анализируя старых, Глинка не мог, конечно, написать научной истории России; к тому же к этому он совершенно не был подготовлен своими прежними занятиями, да и натура Глинки – экспансивная, неуравновешенная, увлекающаяся, не располагала к научной работе.
(Русский Биографический словарь. Издание Императорского Русского Исторического Общества. – М., 1916. С. 293
https://azbyka.ru/otechnik/Spravochniki/russkij-biograficheskij-slovar-tom-5/180)
Должно быть, начиная сочинять оду армянам, Глинка и не подозревал, что когда-то его труд, подкрепленный копиями официальных писем, ляжет в основу работ азербайджанских исследователей. На Глинку в своем ответе на «вынужденный диалог» армянского поэта Геворга Эмина (Карлена Григорьевича) ссылается один из самых авторитетных советских и азербайджанских ученых, академик Зия Мусаевич Буниятов. https://www.ziyabunyadov.com/blank-c1jgi
Один только этот факт не позволяет обойти вниманием данный труд и говорит о том, что он нуждается в еще более тщательном изучении.
Правда, здесь приходится столкнуться со многими проблемами. В частности, самый главный аргумент (а именно, переселение армян в Карабах из Персии), опираясь на который, можно делать вывод об исторических фальсификациях с армянской стороны, озвучивается ею «как вырванный из контекста». Звучит довольно убедительно, ведь действительно, с чего армянофилу Глинке допускать настолько досадный промах?
Однако, как говорится, факты – вещь упрямая. Детальное изучение и анализ текстов Сергея Николаевича позволяют увидеть более глубинные смыслы, скрытые при поверхностном прочтении. Как известно, «Что написано пером, того не вырубишь и топором».
Но обо всем по порядку…
Введение
Проведя подробный экскурс в историю Армении, Глинка подразделяет ее на несколько этапов и подчеркивает, что «начиная с четвертого периода истории, продолжавшегося 456 лет, Армения управляема была наместниками царей Персидских, Калифов и Греков» (с. 6)
1375 год назван в книге годом «разрушения самостоятельности Армянского царства», а со смертью «злополучного царя Киликии” Леона VI в 1393 году он связывает уничтожение «политического бытия Армянского Государства» (с. 8).
Но вернемся к историческим событиям, непосредственно нас интересующим. «В начале XIX столетия большая часть армянских территорий присвоена Турцией, остальные территории – державой Персидской. Область Аранская, округи Аддербиджанские и персидский Курдистан, более или менее населены их первобытными жителями» (с.9), – пишет Глинка.
Одна из основных претензий армянских историков по поводу цитирования данного источника азербайджанской стороной связана с употреблением термина «Аддербиджан». Согласно их позиции, речь идет о провинции Персии – Аддербиджан (Азербайджан) как о географическом термине, обозначающем одноимённую провинцию. Обвиняя нас в подмене географического термина политическим, они подчеркивают, что в трактате неоднократно упоминаются мусульманские ханства Ериванское (Эриванское), Нахичеванское и Карабагское (Карабахское), а об Азербайджане как таковом речь не идет.
Читаем у Глинки: «Он (Паскевич) знал, что Аракс будет рубежом между Россией и Персией, и что на прочном и благотворном основании утвердится общественное существование Армян области Аранской. … Паскевич «желал осчастливить и других Христиан, живших в прочих Ханствах Аддербиджана» (выделено мной) (с.35-36). Совершенно очевидным становится, что имеется в виду под «Ханствами Аддербиджана» и что собой представляет топоним Аддербиджан.
Туркманчайский договор
Итак, после заключения Туркманчайского договора грядет большое переселение. Для воплощения в жизнь этого грандиозного замысла империи нужны доверенные лица. Одним из них становится этнический армянин, полковник Лазарь Лазарев (он же Егиазар Лазарян). «Казалось, что само провидение хранило Лазаревых, чтобы один из них участвовал также и в устроения жребия Христиан Ханств Аддербиджанских» (с. 38).
В октябре 1827 года Паскевич прибывает в Таврис и назначает комендантом тавриской крепости Лазарева. «Едва молва возвестила, что Лазарев Комендант в Таврисе, немедленно из всех Ханств Аддербиджанской области, быстро спешили Армяне в Таврис». (с.40)
Граф Паскевич и наследник Престола Персидского Аббас Мирза съехались в местечке Дей Карган для заключения мирных условий. Паскевича повсюду сопровождал полоковник Лазарев (с.44).
После долгих колебаний Туркменчайский договор был подписан. Замысел о переселении начинает претворяться в жизнь.
15 статья договора стала «исполнением радостных надежд армян». Она предоставляла всем жителям и чиновникам Аддербиджанской области годичный срок для свободного перехода со своими семействами из Персидских областей в Российские и для вывоза и продажи движимого имущества. Для недвижимого был установлен пятилетний срок (с.45).
«Простирая взор свой и на будущий жребий Армян Персидских, Русский Герой (Паскевич) выговорил, чтобы Армяне, которым обстоятельства воспрепятствуют присоединиться к сынам России, были бы ограждены всепрощением… Оказалось, что мало Армян воспользовались всепрощением Шаха». (45)
На Лазарева возложено было заведывание переселением Христиан Аддербиджанских. Главная сущность предписаний, адресованных Лазареву, состояла в том, чтобы никого не принуждать к переселению. Переселенцы должны были вступать в области России под щитом гражданской и военной безопасности.
Переселение армян
Глинка обещает беспристрастное и точное описание достопамятного переселения армян аддербиджанских в недра России. Что ж, читаем.
«Душа Лазарева воспламенилась новым рвением, и он приступил к переселению. Счастливая судьба представила сзывать ему под мирные знамена переселенцев-единоплеменников».
«9 Марта 1828 года последние русские войска оставили Таврис. Аббас -Мирза возвращался в столицу свою, уступленную ему великодушием победителей. Армяне из различных селений, смежных Туркменчаю, двинулись в Карабах» (с.48).
Событию этому (переселению) Глинка придает особое значение, «Переселение Армян из Персии в Россию есть доселе единственное в своем роде событие в летописях всемирных» (с.49).
… И вот потянулись сонмы пересленцев из Узумчи, Ханств Марагского и Таврикского к Араксу. Огромные караваны тянулись по отлогостям гор Аддербиджанских (с.57). Вскоре к отрядам Марагских переселенцев примкнули семейства, устремившиеся из дальнего ханства Казбинского. К переселению примкнули и армяне Салмасского ханства (61).
В этом пункте и заключен следующий камень преткновения. Армянские историки вновь не предусматривают в этом факте ничего особенного. «Ведь армяне таким образом возвращаются на свою историческую родину, с которой они ранее были просто изгнаны или бежали», – горячо убеждены они. И тогда мы вновь прибегаем к уже полюбившемуся детальному анализу. Итак, III Приложение представляет собой обращение к христианам (армянам) Российско-Императорского Полковника и Кавалера Лазарева, сделанное им сразу на двух языках – русском и армянском.
Посулив им всяческие блага, обещая «терпимость вер и равенство прав», Лазарев с вдохновением продолжает:
«… Там найдете вы новое отечество, населенное Христианами, и не увидите больше угнетения святой веры… Вы оставите родину, любезную для всякого, но одна мысль о земле Христианской должна приводить вас в восторг» (с. 110).
Обратите внимание: речь идет об оставлении родины (а вовсе не о возвращении на историческую родину), о новом отечестве (а не обретении потерянного).
Намеренное искажение фактов со стороны «гуманиста и патриота» (так его характеризуют именно армянские авторы) Глинки, никогда не скрывавшего своих проармянских настроений? Нет. Неумолимая историческая правда, зафиксированная в письменном источнике.
В начале апреля вельможа шаха Аббаса Мирзы вручает Лазареву письмо от шаха, в котором он призывает полковника воздержаться от насильственного переселения армян, тогда Лазарев представляет письменное отречение Армян от «хлеба Персидского» (с.69). В ответном письме он уверяет шаха, что никакого принуждения и в помине нет, и армяне добровольно оставляют свое имущество и насиженные места. Шах, не поверивший отчету Лазарева, выражает сомнение в том, что армяне добровольно оставили свои сады, имения, дома, чтобы остаться без места и без всего (с.77) и настаивает на том, что принуждение подобное, путем посулов и угроз, является неприличным
Тем временем бывшие у Лазарева пособия для армян истощились, и он занял нужные суммы денег и раздал переселенцам.
«Неожиданный прилив народа … произвел недостаток в хлебе. В это время Лазарев получил предписание стараться направить путь переселенцев, вместо ханств Нахичеванского и Эриванского, в ханство Карабаг, где по предположениям ожидали, что есть запасы изобильные и надежные» (с.87).
19 мая Лазарев прибывает в Нахичеванское ханство, где, увидев состояние армянских переселенцев, которым не хватало продовольствия, убеждает большую часть армян-переселенцев, снабдив их на путевые расходы деньгами, следовать в ханство Ериванское (Эриванское) и ханство Карабаг (с.91). Также жителям деревни Узумчи и 3 близ ее находящихся армянских селений позволено было следовать в Карабах, так как сия провинция к ним ближе.
Итак, «В три с половиной месяца более 8000 семейств перешли за Аракс. На непредвиденные расходы им выдано 14000 червонцев и 400 рублей серебром. Со столь ограниченными издержками Лазарев присовокупил к России около 40000 новых поданных…» (с.92)
«Жертвуя малым и на малое время, получите все и навсегда» (с.111) – так было обещано армянам. Было ли оно выполнено? Впрочем, вопрос риторический.
