The book by the American journalist Thomas Goltz “Azerbaijani Diary” is devoted to the events of the early 90s, which the author observed personally as a reporter covering from 1991 to 1995 the main conflicts of the Caucasus region – Karabakh, Georgian-Abkhaz, and Chechen conflicts.
The book opens with a lengthy preface devoted to Azerbaijan’s geography, its closest neighbors, and a brief and figurative outline of its internal political situation in 1991-1993. Of particular interest are pages XXII-XXIV, where the topic is the relations between Armenia and Azerbaijan. Goltz directly calls the goal of Armenian policy the construction of Greater Armenia, and its main motive revenge for the events of 1915. He refrains from assessing those events but quite rightly notes that Azerbaijan ended up being the victim of the “revenge” of the Armenians. For the American reader, Goltz draws this parallel: “Imagine that the Lakota and Sioux Indians, in order to take revenge on the Americans, seized a part of Canada and expelled from there all those who speak English. What a sweet revenge!” Goltz writes, with indignation, that Armenian nationalists, in fact, sacrificed their own compatriots living in Azerbaijan, “framed” them, and used their flight as an excuse for the occupation of Karabakh and neighboring territories. He also unequivocally says that Nagorno-Karabakh belonged to Azerbaijan before the conflict, and with undisguised irritation writes about the frequent use of the term “enclave” in the Western media, which created the impression among its audience that Azerbaijan was waging an aggressive war against the Karabakh Armenians.
Goltz is even more irritated by Western journalists that the Armenian side used it in its information war. He writes that “Yerevan won the information battle with Baku hands down”. According to him, Western journalists arrived in Armenia and Karabakh already prejudiced and ready to accept any fairy tales of the Armenian side, which deliberately and theatrically exaggerated its losses and sufferings. Azerbaijanis, he wrote, “did not know how to suffer in a way that could readily find its way into the print or broadcast media”. He sees two reasons for the defeats in the information war: firstly, that visiting reporters mostly stayed in Baku and were in contact only with the elite and were disconnected from what was happening in other parts of the country, and secondly, that foreigners were dispositioned to find something wrong with or ridiculous Azerbaijan and Azerbaijanis. Finally, he notes the contrast between the unanimity of Armenian society in relation to the war and the lack of it in the Azerbaijani society, which he considers the main reason for the defeat of Azerbaijan.
The book is made up of 25 chapters and consists mainly of notes, almost a diary in nature – the name was not chosen haphazardly. Chapter 1 describes his arrival in Baku in the summer of 1991, gives a brief expedition into the history of Azerbaijan through the eyes of the local residents with whom Goltz communicated (their view of the history of our country may seem somewhat strange to us today). Goltz shows how faith in communist ideals leaves the people that had been brought up in it, how they try to replace it with some other ideological systems – nationalism, pan-Turkism, Islamism. We see people who are choosing their historical path. In Chapter 2, from Baku, Goltz observes the events of August 1991 in Moscow, the famous putsch of the State Committee for Emergency Situations. In Chapter 3, he describes his acquaintance with the leaders of the national movement, and here you can see painfully familiar names. Goltz describes the leaders of the Popular Front with hard-to-hide irony and acrimony; for example, he calls the Alizadeh brothers the “Azerbaijani Brothers Karamazov”. Here you can also read the descriptions of his interview with Abulfaz Elchibey and Heydar Aliyev.
Chapter 4 describes Goltz’s first visit to Karabakh. Here he gives a detailed historical excursion into the problem. He refuses to examine the region’s long history, considering it extremely confusing and mythologized, on both sides at that, and lays out the essence of the issue from 1920. From his text, it clearly follows that Karabakh politically belonged to Azerbaijan at that time, and the notorious Caucasian Bureau did not transfer it from Armenia but simply left it as part of Azerbaijan. Goltz compares Karabakh with Alsace-Lorraine and argues that the very belonging of the territory to one country or another does not directly affect its inhabitants. Goltz considers ridiculous the accusations of Karabakh Armenians that during the Soviet period Azerbaijan sought to “de-Armenianise” Karabakh because Azerbaijan itself during this period was subjected to increased Russification by official Moscow and so itself could not Azerbaijanis anyone else. He speaks of the principle of self-determination with irony, which, in his opinion, contradicts the principle of territorial integrity of sovereign states and leads to many wars and human suffering. He sees the territorial claims of Armenian nationalists as the reason for the start of the conflict, his text leaving no doubt that it was Armenia that launched the ethnic cleansing and sacrificed the security of Armenians in Azerbaijan for its political claims.
In Chapter 6, devoted to the events after Azerbaijan’s proclamation of independence, Goltz describes the Garadagh tragedy and its consequences for the political life of the country. Chapter 7 is devoted to the Khojaly genocide. Goltz first describes his visit to the city in January 1992, before the events happened, and then his meeting with refugees from the city. This is perhaps the most emotional chapter in the book since Goltz managed to make friends with Alif Hajiyev during his two visits, who led the defense of the city. At first, Goltz cannot believe in the death of a thousand people in one night, but soon eyewitness accounts convince him that this is true. Another unpleasant surprise is the direct testimony of two Turkmen soldiers who escaped from the 366th regiment, directly proving the participation of Russian troops in the attack on the city. Goltz indignantly describes the reaction of the international media to the massacre – in the beginning, they refuse to believe the report, because they are convinced that it is the Azerbaijanis who are exterminating Armenians, and not vice versa, and when they are ultimately forced to admit the obvious, they ask Goltz to “maintain balance” and also report on the “massive Azeri offensive”.
The same theme of bias and one-sidedness in the world media reappears in Chapter 11, in which Goltz, after a trip to Iran, listens to BBC Radio in Nakhchivan. He calls the special broadcast devoted to the events in Karabakh “the usual story of besieged Christians fighting with shotguns against Shi’ite Muslim fanatics armed with top-of-the-line-tanks”. He calls the reports of Azerbaijani attacks on Karabakh signs of something important – and indeed, the next day Shusha is occupied. He also sarcastically describes an article in New York Times, in which Armenians spoke about how evil Azerbaijanis with their “Grads” targeted candles in their homes and calls it complete nonsense – not only that “Grads” fly where they fly, and it is impossible to aim them, but who could even see a candle from a distance of five kilometers!
Goltz makes similar observations in Chapter 12, talking about the fall of Lachin. A sign of the impending attack for him is the message of Russian television about the attack of Azerbaijanis on Shusha from Lachin. On the same page, Goltz conveys the words of another journalist, Rory Peck, who spoke with Armenian soldiers after the capture of the city: “I asked them what they did to the prisoners. They smiled and brought bayonet knives to their throats. They did not care, Azerbaijanis, Kurds, for them all Muslims by definition deserved to be slaughtered.” Even more astonishing and outrageous for Goltz is the official statement of the Armenian side that the forces of Karabakh Armenians “opened a humanitarian corridor” in support for the uprising of the Kurds living in the city of Lachin. Thus, the Armenian propagandists presented themselves as selfless defenders of innocent Kurds from evil Turks. Even evidence was presented – people speaking Kurdish and confirming the Armenian version of events. However, Goltz identifies them as Yazidi Kurds from Armenia, sent to the region intentionally, and not Muslim Kurd residents of Lachin. He talks about how he met with Kurdish refugees from Lachin and says that half of those had actually fled Armenia back in 1988. Goltz writes that Armenia used the lie about the “Kurdish uprising” during the occupation of Kelbajar, from where Armenians actually expelled 60,000 Kurds and sorrowfully adds that the suffering of the Lachin and Kelbajar Kurds did not bother the Kurd-lovers throughout the world and most of the world’s Kurds. And on page 346, he cites the appeal to the world community of Azerbaijan’s Kurdish community, which, according to him, also becomes a victim of the “conspiracy of silence.”
In Chapter 19, Goltz describes his trip to Armenia in the winter of 1993, and in this chapter, you can read an interesting observation. The author unsuccessfully tries through the Ministry of Foreign Affairs of Armenia to get an interview with President Ter-Petrosyan and sees very interesting maps on the wall (p. 316): “The walls of the foreign ministry press office were decorated with maps of Armenian states at different points of history, and well worth study. A three-part series of maps (385–536, 536–591, and 591–653 A.D.) showed medieval Armenia in various stages of glory and expansion, reaching at its zenith the Greater Armenia that stretched from the shores of the Caspian Sea almost to the eastern Mediterranean. Most interesting was a poster/map combination of the Republic of Mountainous Gharabakh (RMGh). The former was a flag designed to look like it had been ripped in two by a chain saw: the two-thirds on the left was Armenia while the other third on the right symbolized the detached state of Mountainous Karabakh. Closer inspection of the RMGh map revealed that large swaths of Azerbaijan had been designated ‘areas of traditional Armenian settlement outside the RMGh’ in red ink. In addition to the highland province of Kelbajar, pinched between the RMGh and Armenia in the north, these included the Gubatli, Fizuli, Jibrail, and Zengelan provinces, to the south of Karabakh, as well as the lowland farming areas around Agdam, Barda, and Terter, to the east of the RMGh. The city of Ganje, to the north, was just outside this zone. When we asked if this ‘red-line’ zone represented areas claimed by Armenia, the answer was, of course, that Armenia had no claims to any of Azerbaijan at all, and that all of the maps were merely ‘cultural.’” An attentive reader, of course, will notice the complete correlation of the map described by Goltz with the so-called “security belt of Nagorno-Karabakh”.
A heavy impression is left by Goltz’s description of the internal political situation in Azerbaijan. He paints a grim picture of discord and political squabbles. Throughout the chapters then appear characters who are well known to the modern reader as “freedom fighters”, but here they turn out to be petty fraudsters and crooks.
Goltz’s book is a vivid story of an eyewitness emotionally involved in what was happening before his eyes. Goltz does not hide his sympathies and says it as it is. His work can be recommended to anyone who wants to understand the events of the early 90s, which are gradually moving away from us and becoming the property of history.
Amerikalı jurnalist Tomas Qoltsun “Azərbaycan gündəliyi” adlı kitabı onun 1991-1995-ci illərdə müxbir işləyərkən Qafqaz regionunun əsas münaqişələri olan Qarabağ, gürcü-abxaz və çeçen konfliktlərini işıqlandırdığı vaxtlarda şəxsən müşahidə etdiyi hadisələrə həsr olunub.
Kitab coğrafiyaya, yaxın qonşulara və 1991-1993-cü illərdə Azərbaycanın daxili siyasi vəziyyətinin qısa və əyani təsvirinə həsr olunmuş uzun bir ön sözlə açılır. Ermənistan və Azərbaycan münasibətlərindən bəhs edən 22-24-cü səhifələr daha çox maraq cəlb edir. Qolts birbaşa olaraq Ermənistan siyasətinin məqsədini Böyük Ermənistanın qurulması, onun əsas motivini isə 1915-ci ildə baş verənlərin qisasının alınması olduğunu qeyd edir. O, həmin hadisələrin qiymətləndirilməsindən yan keçir, amma tam ədalətli olaraq Azərbaycanın erməni “qisasının” qurbanı olduğunu vurğulayır. Amerikalı oxucu üçün Qolts belə bir paralel gətirir: “Elə təsəvvür edin ki, lakota və siu hinduları amerikalılardan qisas almaq üçün Kanadanın bir hissəsini tutur, oradan ingilis dilində danışan bütün əhalini qovurlar. Necə də şirin qisasdır!” Qolts qəzəblə yazır ki, erməni millətçiləri əslində Azərbaycanda yaşayan öz həmvətənlərini qurban verirlər, onları təhlükə altında qoyaraq elə onların qaçışını da Qarabağ və onun ətraf rayonlarını zəbt etmək üçün bəhanə edirlər. Həmçinin o, birmənalı şəkildə qeyd edir ki, Dağlıq Qarabağ konfliktə qədər Azərbaycana məxsus idi və narazıçılıqla qərb mətbuatında tez-tez “anklav” terminindən istifadə edilməsinin onun auditoriyasında Azərbaycanın Qarabağ ermənilərinə qarşı aqressiv müharibə aparması fikrini yaratdığı barədə yazır.
Ermənilərin informasiya müharibəsində istifadə etdiyi qərb jurnalistləri isə Qoltsu daha çox qıcıqlandırırdı. O, yazır ki, “Yerevan Bakıya qarşı informasiya müharibəsində qələbə qazanmışdı, Bakı tərəfi isə tamamilə silahsız (hands down) idi.” Onun sözlərinə görə, qərb jurnalistləri Ermənistana və Qarabağa gələndə əvvəlcədən qərəzli, öz itkilərini və əzablarını teatral şəkildə böyüdən erməni tərəfinin danışacağı bütün nağılları olduğu kimi qəbul etməyə hazır idilər. Azərbaycanlılar haqqında isə müəllif belə yazır: “Onlar haqlarında qəzetlərdə yazılacaq və teleekranlarda onlardan danışılacaq qədər əzab çəkə bilmirdilər.” İnformasiya müharibəsində məğlubiyyətin başlıca iki səbəbindən bəhs edərkən, o, qeyd edir ki, birincisi, gələn müxbirlər əsasən Bakıda qalırdılar və ancaq elita ilə əlaqə saxlayırdılar, ölkənin kənar hissələrində baş verənlərdən bixəbər idilər. İkincisi isə, xaricilər əvvəlcədən Azərbaycana və azərbaycanlılara qarşı mənfi düşüncə ilə doldurulmuşdular, ona görə də onlarda ancaq mənfi və pis keyfiyyətləri görürdülər. Sonda o, erməni cəmiyyətinin müharibəyə qarşı yekdilliyi və Azərbaycan cəmiyyətində birliyin olmaması arasında kontrastı da vurğulayaraq bunu Azərbaycanın məğlubiyyətində əsas səbəb olaraq qeyd edir.
Kitabın adı təsadüfi deyil: o, 25 fəsildən ibarətdir və əsasən gündəlik xarakterli qeydlər formatında yazılmışdır. Birinci fəsildə onun 1991-ci ilin yayında Bakıya gəlişindən bəhs edilir, Qoltsun ünsiyyət qurduğu yerli sakinlərin gözü ilə Azərbaycan tarixinə qısa ekskurs verilir (onların ölkə tarixinə baxışları bu gün bizə bir qədər qəribə gələ bilər). Qolts göstərir ki, kommunist ideallarına inam həmin ideallarla tərbiyə olunmuş insanları tərk edir və onlar bu boşluğu başqa ideoloji sistemlərlə – millətçilik, pantürkizm, islamizm ilə doldurmağa çalışırlar. Biz öz tarixi yolunu seçməyə çalışan xalqı görürük. İkinci fəsildə Qolts 1991-ci ilin avqust ayında Moskvada baş verən hadisələri – Dövlət Fövqəladə Hallar Komitəsinin məşhur dövlət çevrilişi cəhdini Bakıdan müşahidə edir. Üçüncü fəsildə o, millətçi hərəkatının liderləri ilə tanışlığını təsvir edir və burada bizə çox yaxşı tanış olan adları görmək mümkündür. Xalq Cəbhəsinin liderləri haqqında Qolts gizlədə bilmədiyi kinayə və qərəzlə danışır, məsələn, Əlizadə qardaşlarını “azərbaycanlı Karamazov qardaşları” adlandırır. Burada həmçinin onun Əbülfəz Elçibəy və Heydər Əliyevlə müsahibəsinin təsvirini də oxumaq olar.
Dördüncü fəsildə Qoltsun Qarabağa ilk səfəri əks olunub. Burada o, problemlə bağlı ətraflı tarixi ekskurs verir. O, regionun uzun tarixini araşdırmır – onu çox qarışıq, hər iki tərəfdən mifolojiləşdirilmiş hesab edir və məsələnin məğzini 1920-ci ildən etibarən təsvir edir. Onun mətnindən birmənalı şəkildə bu qənaətə gəlinir ki, Qarabağ siyasi cəhətdən o dövrdə Azərbaycana məxsus idi və rəsmi Qafqaz bürosu onu Azərbaycanın tərkibində saxlamışdı, yəni Ermənistanın tərkibindən çıxarıb Azərbaycanın tərkibinə qatmamışdı. Qolts Qarabağı Elzas və Lotaringiya ilə müqayisə edir və qeyd edir ki, ərazinin bu və ya digər dövlətə məxsus olması onun sakinlərinə heç bir təsir etmir.
Qarabağ ermənilərinin sovet dövründə Azərbaycanın Qarabağı “ermənilikdən uzaqlaşdırmaq” istəyi ilə bağlı ittihamlarını Qolts gülünc hesab edir, çünki Azərbaycan özü həmin dövrdə rəsmi Moskva tərəfindən gücləndirilmiş rusifikasiyaya məruz qalmışdı və özü heç kimi azərbaycanlılaşdıra bilməzdi. Öz müqəddəratını təyin etmə prinsipinə o, kinayə ilə yanaşır, onun fikrinə görə, bu prinsip suveren dövlətlərin ərazi bütövlüyü prinsipi ilə ziddiyyət təşkil edir və çoxlu müharibə və insan fəlakətinə gətirib çıxarır. Münaqişənin başlanması səbəbini o, erməni millətçilərinin ərazi iddialarında görür, onun yazısı şübhəsiz təsdiq edir ki, məhz Ermənistan etnik təmizləmələrə başlayaraq Azərbaycanda yaşayan ermənilərin təhlükəsizliyini öz siyasi iddialarına qurban vermişdir.
Azərbaycanın müstəqilliyi elan edildikdən sonra baş verən hadisələrə həsr olunmuş altıncı fəsildə Qolts Qaradağ faciəsini və onun ölkənin siyasəti üçün nəticələrini təsvir edir. Yeddinci fəsil Xocalı soyqırımına həsr edilib. Qolts əvvəlcə 1992-ci ilin yanvarında hadisələrdən əvvəl baş tutmuş şəhərə səfərindən bəhs edir, daha sonra isə şəhərdən olan qaçqınlarla görüşündən danışır. Bu, yəqin ki, kitabın ən emosional fəslidir, çünki Qolts bu səfərlər zamanı şəhərin mühafizəsinə başçılıq edən Əlif Hacıyevlə dostlaşır. Əvvəlcə Qolts bir gecədə minlərlə insanın həlak olmasına inana bilmir, lakin şahidlərin sözləri onu əmin edir ki, bu həqiqətdir. Növbəti xoş olmayan sürpriz də 366-cı alaydan qaçmış 2 türkmən əsgərin şahidliyi olur. Bu, birbaşa olaraq rus qoşunlarının şəhərə hücumda iştirakını təsdiqləyir.
Qolts beynəlxalq KİV-in qırğına olan reaksiyasını hiddətlə qarşılayır – onlar ilk öncə xəbərə inanmaqdan imtina edirlər, çünki əmindirlər ki, əksinə, azərbaycanlılar erməniləri məhv edir. Daha sonra həqiqəti qəbul etmək məcburiyyətində qaldıqda Qoltsdan xahiş edirlər ki, “balansı qorumaq” üçün azərbaycanlıların da kütləvi hücumundan xəbər versin.
Dünya KİV-lərinin qərəzli münasibətinin təsviri 11-ci fəsildə də özünə yer tapır. Qolts İrana getdikdən sonra Naxçıvanda BBC radiosuna qulaq asır. O, Qarabağ hadisələrinə həsr olunmuş xüsusi buraxılışı “əllərində tüfənglərlə mühasirəyə alınmış xristianların ən son model tanklarla silahlanmış müsəlman fanatiklərinə qarşı mübarizə aparması barədə adi hekayə” adlandırır. Azərbaycanlıların Qarabağa hücumu xəbərlərini vacib bir şeyin xəbərçisi hesab edir – həqiqətən də, növbəti gün Şuşa işğal olunur. O, Nyu-York Taymsdakı məqaləni sarkastik şəkildə təsvir edir – ermənilər qəddar azərbaycanlıların “Qrad”lardan onların evlərində yanan şamları hədəf almasını tamamilə cəfəngiyat adlandırır. Əvvəla, “Qrad”la hədəfə vurmaq olmur, onlar uçduqları yerə uçurlar, beş kilometr məsafədən şamı görmək necə mümkün ola bilər!
Oxşar müşahidələri Qolts 12-ci fəsildə Laçının işğalından danışarkən də qeyd edir. Onun üçün hazırlanan hücumun əlaməti kimi Laçın tərəfdən azərbaycanlıların Şuşaya hücumu barədə Rusiya televiziyasının xəbəri çıxış edir.
Elə həmin səhifədə Qolts başqa jurnalistin – şəhər alındıqdan sonra erməni əsgərləri ilə ünsiyyətdə olmuş Rori Pekin ona danışdıqlarını yazır: “Mən onlardan əsirlərə nə etdiklərini soruşdum. Onlar güldürlər və süngü-bıçaqlarını boğazlarına çəkdilər. Onlar üçün heç bir fərqi yox idi — azərbaycanlılar və ya kürdlər, onlara görə bütün müsəlmanlar bıçaqlanmağa layiq idilər.” Qoltsu daha çox heyrətləndirən və qəzəbləndirən isə erməni tərəfinin açıqlaması idi – Qarabağ erməniləri Laçın şəhərində yaşayan kürdlərin üsyanını dəstəkləmək üçün “humanitar dəhliz açmışdılar.”
Beləliklə, erməni təbliğatçıları özlərini türklərdən əziyyət görən günahsız kürdlərin fədakar müdafiəçiləri kimi təqdim etdilər. Hətta sübut olaraq kürd dilində danışan və hadisələrin erməni versiyasını təsdiqləyən insanlar da təqdim edilmişdi. Ancaq Qolts onların Laçından olan müsəlman kürdlərindən deyil, əraziyə Ermənistandan xüsusilə göndərilmiş yezidi kürdlər olduğunu başa düşür. O, Laçından olan qaçqın kürdlərlə görüşündən danışır və qeyd edir ki, onların yarısı hələ 1988-ci ildə Ermənistandan qaçıb. Qolts yazır ki, Ermənistan Kəlbəcərin işğalı zamanı da “kürdlərin üsyanı” yalanından istifadə etmişdi, əslində isə ermənilər özləri 60 min kürdü oradan qovmuşdu, sonra isə melanxolik şəkildə əlavə edir ki, Laçın və Kəlbəcərdən olan kürdlərin iztirabları nə bütün dünyada kürd cəmiyətinin, nə də bütün dünya üzrə kürd sevərlərin vecinə deyildi (Kurd-lovers throughout the world). 346-cı səhifədə isə o, “gizli razılaşmanın” qurbanına çevrilən Azərbaycanın kürd icmasının dünya cəmiyyətinə müraciətini göstərir. 19-cu fəsildə Qolts özünün 1993-cü ilin qışında Ermənistana səyahətini təsvir edir, bu fəsildə onun maraqlı müşahidələrini oxumaq olar. Müəllif Ermənistanın Xarici İşlər Nazirliyindən uğursuzcasına prezident Ter-Petrosyan ilə müsahibə əldə etmək istəyir və divarlarda çox maraqlı xəritələr görür (səh. 316): “Xarici İşlər Nazirliyinin press-ofisinin divarları müxtəlif dövrlərə aid Ermənistan dövlətinin xəritələri ilə bəzədilmişdi və xüsusi diqqət tələb edirdi. Triptix xəritələr (e. ə. 385-536, 536-591 və 591-653 illər) şöhrətinin və gücünün zirvəsində olan, Xəzərin sahillərindən Şərqi Aralıq dənizinə qədər uzanan Böyük Ermənistanı göstərirdilər. Ancaq daha maraqlı olan isə xəritə və ya plakat şəklində təsvir olunan Dağlıq Qarabağ Respublikası idi. Xəritənin üçdə iki hissəsini Ermənistan tuturdu, bununla yanaşı sağda üçdə bir hissəsi isə Dağlıq Qarabağı təsvir edirdi, bu iki hissəni isə bir-birindən böyük çənəyə bənzər ərazi ayırırdı. Yaxından baxarkən isə görünürdü ki, Azərbaycanın böyük bir hissəsi qırmızı hərflərlə “ermənilərin DQR-dan kənarda məskunlaşdıqları ənənəvi ərazilər” kimi qeyd olunmuşdu. Yüksək dağlıq ərazi olan Kəlbəcərdən savayı bu kateqoriyaya Qarabağın cənubunda olan Qubadlı, Füzuli, Cəbrayıl və Zəngilan, həmçinin DQR-dan şərqdə Ağdam, Tərtər və Bərdə rayonlarının düzənlik kənd təsərrüfatı əraziləri də aid edilmişdi. Gəncə şimal tərəfdən bu sərhədə çox yaxın yerləşmişdi. Biz bu “qırmızı zonalar”ın Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiası olduğunu bildirdiyini soruşduqda isə cavab verdilər ki, «əlbəttə ki, yox, heç bir iddiadan söhbət gedə bilməz, xəritə sadəcə “kulturoloji” əhəmiyyət daşıyır».
Diqqətli oxucu, əlbəttə ki, Qoltsun təsvir etdiyi xəritənin “Dağlıq Qarabağın təhlükəsizlik kəməri” ilə üst-üstə düşdüyünü görür.
Qoltsun Azərbaycanın daxili-siyasi vəziyyəti barədə yazdıqları də ağır təsir bağışlayır. O, ixtilafların və siyasi çəkişmələrin qaranlıq rəsmini təsvir edir. Onun kitabının səhifələrində tez-tez müasir oxucunun “azadlıq uğrunda döyüşənlər” kimi tanıdığı personajlar peyda olur, ancaq burada onlar xırda fırıldaqçı və dələduzlar kimi təsvir olunur.
Qoltsun kitabı gözləri önündə baş verənlərə emosional cəhətdən bağlanmış müşahidəçinin parlaq nəqlidir. Qolts öz rəğbətini gizlətmədən hər şeyi olduğu kimi danışır. Onun kitabını bizdən getdikcə uzaqlaşan və tarixə qovuşan 90-cı illərin əvvəllərində baş verən hadisələri öyrənmək istəyən hər bir kəsə tövsiyə etmək olar.
Книга американского журналиста Томаса Гольца «Азербайджанский дневник» посвящена событиям начала 90-х годов, которые автор наблюдал лично, будучи с 1991 по 1995 годы репортером, освещавшим главные конфликты Кавказского региона – Карабахский, грузино-абхазский и чеченский.
Книга открывается пространным предисловием, посвященным географии, ближайшим соседям и краткому и образному очерку внутриполитической обстановки в Азербайджане 1991-1993 годов. Особый интерес представляют страницы XXII-XXIV, на которых речь идет об отношениях Армении и Азербайджана. Гольц прямо называет целью армянской политики построение Великой Армении, а главным ее мотивом – месть за события 1915 года. Он воздерживается от оценки тех событий, но совершенно справедливо замечает, что жертвой «мести» армян стал Азербайджан. Для американского читателя Гольц приводит такую параллель: «Представьте себе, что индейцы лакота и сиу, чтобы отомстить американцам, захватили часть Канады и изгнали оттуда всех, кто говорит по-английски. Какая сладкая месть!» С возмущение Гольц пишет и о том, что армянские националисты, в сущности, принесли в жертву своих же соотечественников, живущих в Азербайджане, «подставили» их и использовали их бегство как оправдание для оккупации Карабаха и соседних территорий. Так же однозначно он говорит о том, что Нагорный Карабах до конфликта принадлежал Азербайджану, и с нескрываемым раздражением пишет о частом употреблении термина «анклав» в западной прессе, которое создавало у ее аудитории ощущение, что Азербайджан ведет агрессивную войну против карабахских армян.
Еще большее раздражение вызывают у Гольца западные журналисты, которые армянская сторона использовала в своей информационной войне. Он пишет, что «Ереван выиграл информационную войну против Баку, в которой последний был совершенно безоружен (hands down)». По его словам, западные журналисты приезжали в Армению и Карабах уже заранее предубежденными и готовыми воспринимать любые сказки армянской стороны, которая намеренно и театрально преувеличивала собственные потери и страдания. Про азербайджанцев же он пишет, что те «не умеют страдать так, чтобы о них писали в газетах или рассказывали с телеэкранов». Двумя причинами поражений в информационной войне он видит, во-первых, то, что приезжие репортеры в основном оставались в Баку, контактировали только с элитой и были оторваны от того, что происходит в остальных частях страны, а во-вторых, в том, что иностранцы были заранее предрасположены видеть в Азербайджане и азербайджанцах только плохое и отрицательное. Наконец, он отмечает контраст между единодушием армянского общества по отношению к войне и отсутствием единства в обществе азербайджанском, которое он считает главной причиной поражения Азербайджана.
Книга состоит из 25 глав и представляет собой в основном заметки, практически дневникового характера – название выбрано не просто так. В главе 1 описывается его прибытие в Баку летом 1991 года, дается краткий экскурс в историю Азербайджана глазами местных жителей, с которыми общался Гольц (их взгляд на историю нашей страны сегодня может показаться нам несколько странным). Гольц показывает, как вера в коммунистические идеалы покидает людей, воспитанных в ней, они пытаются заполнить ее какими-то другими идеологическими системами – национализмом, пантюркизмом, исламизмом. Мы видим народ, который выбирает свой исторический путь. В главе 2 Гольц из Баку наблюдает за событиями августа 1991 года в Москве, знаменитым путчем ГКЧП. В главе 3 он описывает свое знакомство с лидерами национального движения, и здесь можно увидеть до боли знакомые имена. Лидеров Народного фронта Гольц описывает с трудно скрываемыми иронией и ехидством, братьев Ализаде, например, называет «азербайджанскими братьями Карамазовыми». Здесь также можно прочитать описания его интервью с Абульфазом Эльчибеем и Гейдаром Алиевым.
В главе 4 описан первый визит Гольца в Карабах. Здесь он дает развернутый исторический экскурс в проблему. Он отказывается разбирать долгую историю региона, считая ее предельно запутанной и мифологизированной, причем обеими сторонами, и излагает суть вопроса, начиная с 1920 года. Из его текста однозначно следует, что Карабах политически относился в тот период к Азербайджану, и пресловутое Кавказское бюро лишь оставило его в составе Азербайджана, а не передало его из состава Армении. Гольц сравнивает Карабах с Эльзасом и Лотарингией и утверждает, что сама по себе принадлежность территории к той или иной стране прямо не влияет на ее жителей. Обвинения карабахских армян в том, что в течение советского периода Азербайджан стремился «деарменизировать» Карабах, Гольц считает смехотворными, потому что Азербайджан сам в этот период подвергался усиленной русификации со стороны официальной Москвы и не мог никого сам азербайджанизировать. С иронией он отзывается о принципе самоопределения, который, по его мнению, состоит в противоречии с принципом территориальной целостности суверенных государств и приводит ко множеству войн и человеческих страданий. Причину начала конфликта он видит в территориальных притязаниях армянских националистов, его текст не оставляет сомнения в том, что именно Армения дала старт этническим чисткам и принесла безопасность армян в Азербайджане в жертву своим политическим претензиям.
В главе 6, посвященной событиям после провозглашения независимости Азербайджана, Гольц описывает Гарадагскую трагедию и ее последствия для политической жизни страны. Глава 7 посвящена Ходжалинскому геноциду. Гольц описывает сначала свой визит в город в январе 1992 года, до самих событий, а затем свою встречу с беженцами из города. Это, пожалуй, самая эмоциональная глава в книге, так как Гольц в ходе двух своих визитов успел подружиться с Алифом Гаджиевым, руководившим обороной города. Сначала Гольц не может поверить в гибель тысячи человек за одну ночь, но вскоре свидетельства очевидцев убеждают его в том, что это правда. Еще одним неприятным сюрпризом становится прямое свидетельство двух солдат-туркмен, сбежавших из 366-го полка, прямо доказывающее участие российских войск в атаке на город. Гольц с возмущением описывает реакцию международных СМИ на резню – в начале они отказываются верить сообщению, потому что убеждены, что это азербайджанцы истребляют армян, а не наоборот, а когда все-таки вынуждены признать очевидное, просят Гольца «поддержать баланс» и сообщить также о массированном наступлении азербайджанцев.
Эта же тема предвзятости и ангажированности мировых СМИ снова появляется в главе 11, в которой Гольц, после поездки в Иран, в Нахчыване слушает радио Би-Би-Си. Он называет специальный выпуск, посвященный событиям в Карабахе, «обычной историей об осажденных христианах, с одними винтовками отбивающимися от мусульманских фанатиков с танками последней модели». Сообщения об азербайджанских атаках на Карабах он называет признаками чего-то важного – и действительно, на следующий день оккупируется Шуша. Он саркастически описывает также статью в «Нью-Йорк Таймз», в которой армяне рассказывали, как злые азербайджанцы целятся из своих «Градов» по свечкам в их домах, и называет это полной чушью – мало того, что «Грады» летят туда, куда летят, и целиться ими невозможно, так еще кто увидит свечку с расстояния в пять километров!
Схожие наблюдения Гольц делает и в главе 12, рассказывая о падении Лачина. Признаком готовящейся атаки для него становится сообщение российского телевидения об атаке азербайджанцев на Шушу со стороны Лачина. На той же странице Гольц передает сказанные ему слова другого журналиста, Рори Пека, который общался с армянскими солдатами после взятия города: «Я спросил их, что они сделали с пленными. Они улыбнулись и поднесли штык-ножи к своим глоткам. Им было плевать, азербайджанцы, курды, для них все мусульмане по определению заслуживают быть зарезанными». Еще большее изумление и возмущение у Гольца вызывает официальное заявление армянской стороны, что силы карабахских армян «открыли гуманитарный коридор», поддержав восстание живших в городе Лачин курдов. Тем самым армянские пропагандисты представили себя как самоотверженных защитников невинных курдов от злобных турок. Были представлены даже доказательства – люди, говорящие на курдском и подтверждающие армянскую версию событий. Однако Гольц опознает в них курдов-езидов из Армении, посланных в регион намеренно, а не жителей Лачина, курдов-мусульман. Он рассказывает о том, как встретился с беженцами-курдами из Лачина, и говорит, что половина их сама бежала из Армении еще в 1988 году. Гольц пишет, что ложь о «курдском восстании» Армения использовала и во время оккупации Кельбаджара, откуда на самом деле армяне изгнали 60 тысяч курдов, и меланхолично добавляет, что страдания лачинских и кельбаджарских курдов совершенно не взволновали ни курдское сообщество по всему миру, ни любителей курдов по всему миру (Kurd-lovers throughout the world). А на странице 346 он приводит обращение курдской общины Азербайджана к мировой общественности, которое также, по его словам, становится жертвой «заговора молчания».
В главе 19 Гольц описывает свою поездку в саму Армению зимой 1993 года, и в этой главе можно прочитать интересное наблюдение. Автор безуспешно пытается через министерство иностранных дел Армении добиться интервью у президента Тер-Петросяна и видит на стене очень интересные карты (стр. 316): «Стены пресс-офиса министерства иностранных дел были украшены картами армянских государств разных эпох, и определенно заслуживали внимания. Целый триптих карт (385-536, 536-591 и 591-653 годов н.э.) показывали Великую Армению на вершине ее славы и могущества, простирающуюся от берегов Каспия почти до Восточного Средиземноморья. Но наибольший интерес представляло что-то среднее между картой и плакатом, изображавшая Нагорно-Карабахскую республику. Две трети карты занимала Армения, в то время как правую треть представлял собой Нагорный Карабах, а отделяло две части друг от друга что-то вроде огромных челюстей. При ближайшем рассмотрении оказывалось, что изрядная часть Азербайджана была помечена красными чернилами как «традиционные территории расселения армян за пределами НКР». Кроме высокогорного Кельбаджарского района, в эту категорию попали Губадлы, Физули, Джебраил и Зангелан к югу от Карабаха, а также равнинные сельскохозяйственные регионы вокруг Агдама, Тертера и Барды, к востоку от НКР. Гянджа на севере лежала очень близко к этой границе. Когда мы спросили, означают ли эти «красные зоны», что Армения имеет к Азербайджану территориальные притязания, нам ответили, что, конечно же, ни о каких притязаниях речи не идет, и карта носит всего лишь «культурное» значение». Внимательный читатель, конечно, подметил полное совпадение описанной Гольцем карты с т.н. «поясом безопасности Нагорного Карабаха».
Тяжелое впечатление производит описание Гольцем внутриполитической обстановки в Азербайджане. Он рисует мрачную картину раздоров и политических склок. На страницах его книги то и дело появляются персонажи, которые хорошо знакомы современному читателю как «борцы за свободу», но здесь они оказываются мелкими мошенниками и проходимцами.
Книга Гольца – яркий рассказ очевидца, эмоционально вовлеченного в происходящее на его глазах. Гольц не скрывает своих симпатий и говорит, как есть. Его труд можно рекомендовать каждому, кто хочет разобраться в событиях начала 90-х, которые постепенно удаляются от нас и становятся достоянием истории.
