Before the reader is the sensational book by Markar Melkonyan, which tells the story of the life of his brother Monte, one of the main participants in the Armenian terrorist movement of the 80s and a warlord in the Karabakh war. The first thing to understand when reading this book is that it is written for the left-liberal American public. This task begins with the cover of the book, where we see a brief preview: “The story of the all-American kid who became Armenia’s most fearsome fighter”. To the right of this inscription is a childhood photo of Monte hitting a ball at a baseball game. From the cover begins the play on the words American and Armenian, which Markar often puts in one sentence, several times, in fact, clearly trying to bring them closer in the reader’s mind.
Markar Melkonyan first distances himself from radical nationalism and opens the book with a short preface, written as early as 2007, in which Monte is compared to Hrant Dirk, the Turkish journalist of Armenian origin that had been murdered not long before that. This terrorist and militant are compared to a liberal journalist, and it is argued that, while they would largely disagree on many things, they would be the same on the whole. In the last paragraph of the preface, it is stated that both Monte and Grant Dirk believed that someday the Turkish and Armenian peoples would live in peace and fraternal harmony, and that was what Monte fought for. The author draws the same parallel in the introductory chapter to the text describing Monte’s funeral in July 1993. He quotes reviews of FBI agents who watched Monte, who called him a “soldier of fortune” and a “murder-hungry adventurer”. In the same chapter, a second cross-cutting motive begins contradictions between Monte and other Armenian leaders and warlords, contradictions so deep that Markar suspects his brother’s own comrades-in-arms were involved in his death.
Monte’s childhood is described in detail, his Americanness strongly emphasized, his already-mentioned passion for baseball in particular. The Melkonians embark on a tour of Europe, meet with representatives of the Armenian diaspora that remember the events of the First World War, go to the Turkish city of Merzifon, where they had roots, and find three Armenian families there. It’s very reminiscent of Ernesto Che Guevara’s “The Motorcycle Diaries”, and this part of the book is a literary device.
The following chapters talk about Monte’s intellectual development. At the University of Berkeley, Monte goes through a remarkable evolution. He ceases to perceive himself as an American or even as an American of Armenian descent and begins to think of himself, first of all, as an Armenian. American universities of the 70s were hotbeds of radical leftist sentiments, and Monte falls under the influence of these sentiments. His rise to Marxist ideology and rejection of American identity is described in detail. Monte changes his self-determination to Armenian, associating himself with an oppressed people, not with oppressors-Americans, and finds meaning in his life.
In the following chapters, Monte goes to the Middle East, takes an active part in the revolution in Iran, flees the repression of Ayatollah Khomeini, visits the Kurds, manages to visit Afghanistan, and then winds up in Lebanon, where he takes part in the civil war as part of the local Armenian militia, and it’s at this time that he gets acquainted with the lady of his heart.
Monte is described as a radical Bolshevik with nationalistic tendencies. In Yerevan, he talks about how he fears that Armenia will become another “capitalist democracy and servant of the New World Order.” He calls the Turkish Prime Minister Özal the “fat free-marketer”. The episodes of the book in Lebanon are generously flavored with anti-Semitism. Markar Melkonyan ironically describes how Nobel Peace Prize winner Israeli Prime Minister Menachem Begin “turns Beirut into hell on Earth” and anti-Israeli and anti-Semitic sentiments shine through even the Karabakh chapters of the book.
The author also resorts to some obvious literary deluge. Monte suffers from remorse after murdering the Turkish attaché in Athens and his 14-year-old daughter argues that the attaché was a “legitimate target”, but regrets the death of the girl, and even tries to shift the responsibility from himself onto the diplomat he had killed. All this looks like borrowing from Dostoevsky, who has an old pawnbroker woman as a legitimate target for Rodion Raskolnikov, and the pregnant Lizaveta as collateral damage. However, Markar blurts out that, in one conversation, Monte says that he opened fire on the family so that they could not identify him.
The obvious internal struggle for power within ASALA, common for such organizations, is presented by Markar as a confrontation between the noble and humane Monte and Hagop Hagopian, portrayed as a typical Middle Eastern tyrant: cruel, suspicious, unscrupulous. The author emphasizes that Monte hated the actions of the “Orly Organization”, as well as the organizers of the Lockerbie plane bombing. Monte is painted as a noble idealist, who was forced by injustice to become a terrorist.
In the “Karabakh” chapters we meet, firstly, a complete set of all the myths about the conflict spread by the Armenian side, and secondly, well-known to us “mercenaries” make an appearance, only they are not Syrian, but Afghani and Pakistani. One of the funniest episodes is that Monte determines from passports that the Azerbaijani soldiers who died in battle are, in fact, ethnically Talysh and Lezgin, followed by a long passage about how these two ethnicities are used as cannon fodder.
Markar Melkonyan openly recognizes the atrocities of Armenians during the Karabakh war, in particular devoting a lot of coverage to the Khojaly genocide. At the same time, he tries to whitewash his brother. He claims that the massacre of prisoners in Karadaghly was committed not on the orders of Monte, but in spite of him, and as an example shows how Monte expels from his detachment an associate who had demonstrated particular sadism. Khojaly again evokes emotions in Monte similar to the story of Rodion Raskolnikov: on the one hand, Monte is outraged by the murder of civilians, and on the other, speaks of Khojaly as revenge for Sumgayit. Markar describes other Armenian commanders as maniacs and psychopaths. One of them holds a young Azerbaijani prisoner for a year, then takes him to the Yerablur military cemetery in Yerevan and kills him, hacking his neck with a blunt knife. After which – at the baptism of his friend’s daughter – he asks the priest what punishment is in the other world for the murder of animals. The priest, in response, calmly asks what kind of animal was in question: a four-legged or bipedal one. Armenian society as a whole is portrayed without much sympathy. The occupation of Kelbajar is described in detail, but it is also depicted as inhumane, as a war crime, and it is stated frankly that Armenians did not live in this area and that this operation is of aggressive nature. Monte agrees with a very far-fetched historical explanation of Armenians’ claims to Kelbajar because he is forced to “reckon with reality.” One of the last scenes, when Monte discovers a hashish plantation in the territories occupied by Armenian troops and destroys it sitting atop a tank, perfectly illustrates what the fighters for the Armenian cause really thought of themselves
Reading this book is hard, physically hard. But it needs to be read. First, it’s a fine example of manipulative text. Secondly, it opens a window to the world of Armenian national intellectuals. Thirdly, after reading this book, you will understand who Armenian propagandists target and how they manage to influence public opinion so successfully. Do not feel sorry for yourselves, read this book, but read it carefully, and catch every glare from the bald head of the real Monte Melkonyan, who still tries to break through the lines of his brother’s book.
Oxucuya Markar Melkonyanın 80-ci illərin erməni terror hərəkətanın əsas başçılarından biri, Qarabağ müharibəsinin səhra komandiri olan qardaşı Montenin həyat hekayəsindən bəhs edən sensasiyalı kitabı təqdim olunur. Kitabı oxuyarkən ilk ona diqqət yetirmək lazımdır ki, o, solçu-liberal Amerika ictimaiyyəti üçün yazılmışdır.
Bu tapşırığa elə üz qabığı işarə edir, burada biz kiçik bir önizləmə görürük – “Ermənistanın ən nəhəng döyüşçüsü olan tamamilə amerikalı bir yeniyetmənin (all-American kid) hekayəsi.” Bu yazının sağında Montenin beysbol matçında topu vurarkən çəkilmiş uşaqlıq fotosu yerləşir. Elə üz qabığından başlayaraq kitabda da tez-tez rast gəlinən söz oyunu başlanır: Markar “American” və “Armenian” sözlərini bir cümlədə, hətta bir neçə dəfə yanaşı qoyaraq onları oxucunun fikrində yaxınlaşdırmağa çalışır.
Markar Melkonyan başlanğıcda radikal millətçilikdən kənar durmağa çalışır, kitabı 2007-ci ildə yazdığı qısa bir ön sözlə açır və burada Monte bir qədər öncə öldürülən erməni əsilli türk jurnalist Hrant Dinklə müqayisə olunur. Terrorist və döyüşçü liberal jurnalist ilə yan-yana qoyulur və bəyan edilir ki, onlar çox mövzularda bir-biri ilə razılaşmasalar da əsas məsələdə eyni cür düşünürdülər.
Ön sözün son abzasında təkid edilir ki, Monte də, Hrant Dink də türk və erməni xalqlarının nə vaxtsa sülh və qardaşlıq razılığında yaşayacaqlarına inanırdılar və Monte məhz bunun uğrunda savaşırdı. Bu xətti müəllif 1993-cü ilin iyulunda, Montenin dəfnini təsvir edən hissənin giriş mətnində davam etdirir. O, Monteyə nəzarət edən, onu “uğur əsgəri” və “qatil-macəraçı” adlandıran FTB agentlərinin rəylərindən sitat gətirir. Elə həmin bu bölümdə Monte və digər erməni liderləri arasında ziddiyyətlərdən bəhs edən motiv başlayır. O qədər dərin ziddiyyət ki, Markar qardaşının ölümündə onun silahdaşlarının əli olduğuna şübhə edir.
Montenin uşaqlığı ətraflıca təsvir olunur, hər vəchlə onun amerikalılığı, xüsusilə də, artıq qeyd olunan beysbola göstərilən marağı vurğulanır. Melkonyanlar Avropa turuna çıxırlar, Birinci Dünya müharibəsinin hadisələrini xatırlayan Ermənistan diasporasının nümayəndələri ilə görüşürlər, anadan olduqları türk şəhəri Mersifona gedirlər və orada üç erməni ailəsinə rast gəlirlər. Bu, Ernesto Çe Gevaranın “Motosikletçinin gündəliyi”ni çox xatırladır, görünür ki, kitabın bu hissəsi ədəbi bir priyomdur.
Növbəti hissələrdə Montenin intellektual cəhətdən formalaşmasından bəhs edilir. Berkli Universitetində Montedə gözəçarpan təkamül baş verir. O, artıq özünü amerikalı kimi deyil, heç erməni əsilli amerikalı kimi də deyil, ilk öncə erməni kimi qəbul etməyə başlayır. 70-ci illərin Amerika universitetləri solçu istiqamətlərin ocaqları idi, Monte də bu əhval-ruhiyyələrin təsiri altına düşür. Onun marksist ideologiyasına gələrək amerikalı kimliyindən imtina etməsi çox ətraflı təsvir olunur. Monte özünü erməni kimi qəbul edir, özünü zülmkar amerikalılara deyil, məzlum xalqa aid edir. Beləliklə, onun həyatı məna qazanmağa başlayır.
Növbəti hissələrdə Monte Yaxın Şərqə gedir və İranda baş verən inqilabda iştirak edir, Ayətullah Xomeyninin repressiyalarından qaçır, kürdləri ziyarət edir, Əfqanıstana baş çəkir, sonra Livana gedib çıxır, yerli erməni yığma qoşununun tərkibində vətəndaş müharibəsində iştirak edir, həm də qəlbinin xanımı ilə tanış olur.
Monte millətçiliyə meyilli radikal bolşevik kimi təsvir olunur. O, Yerevanda Ermənistanın növbəti “kapitalist demokratiya və Yeni Dünya düzəninin xidmətçisi” olacağından qorxduğunu mülahizə edir. O,Türkiyənin baş naziri Özalı “azad bazarın piylənmiş tərəfdarı” (fat free-marketer) adlandırır. Kitabın Livan epizodları antisemitizmlə zəngindir. Markar Melkonyan Nobel Sülh mükafatı laureatı, İsrailin baş naziri Menahem Beginin “Beyrutu yer üzündə cəhənnəmə çevirməsini” ironik şəkildə təsvir edir, elə kitabın Qarabağa aid hissələrində də anti-İsrail və antisemitist fikirlər sezilir.
Müəllif ədəbi şablonlardan geniş istifadə edir. Monte Afinada öldürülən türkiyəli attaşenin və onun 14 yaşlı qızının ölümünə görə vicdan əzabı çəkir və mülahizə edir ki, attaşe “qanuni hədəf” idi, amma qızın ölümünə görə təəssüf hissi keçirir, hətta məsuliyyəti də öz üzərindən öldürdüyü diplomatın üzərinə atmaq istəyir. Bunlar hamısı Dostoyevskidən alınmaya oxşayır: Rodion Raskolnikov üçün sələmçi qarı qanuni hədəf, hamilə Lizaveta isə təsadüfi qurbandır. Lakin Markar ağzından söz qaçırır: söhbətlərin birində Monte həmin ailənin üzvlərinə onu tanıya bilməmələri üçün atəş açdığını söyləyir.
ASALA kimi təşkilat üçün gözlənilən olan hakimiyyət uğrunda daxili mübarizəni Markar alicənab və humanist Montenin tipik yaxınşərqli tiran, qəddar, şübhəli və vicdansız Akop Akopyanla qarşıdurması kimi təqdim edir. Müəllif qeyd edir ki, Monte “Orli təşkilatı” kimi aksiyalara, həm də Lokerbi təyyarəsinin partladılmasını təşkil edənlərə nifrət edirdi. Montenin obrazı qeyri-ədalətliliyə görə terrorist olmuş alicənab idealist kimi təsvir edilir.
“Qarabağ” bölmələrində biz ilk öncə münaqişə haqqında ermənilər tərəfindən yayılan bütün miflərin toplusuna rast gəlirik. İkinci növbədə isə yaxşı tanıdığımız muzdlu cinayətkarları görürük: ancaq suriyalı deyil, əfqanıstanlı və pakistanlıları. Ən gülməli epizodlardan biri isə belə idi: Monte pasportlara əsasən müəyyən edir ki, döyüşdə həlak olan əsgərlər əslində talışlar və ləzgilərdir. Bundan sonra isə böyük bir mətndə bu iki xalqın nümayəndələrinin ön cəbhədə qurban kimi istifadə edildiyindən bəhs olunur.
Markar Melkonyan Qarabağ müharibəsinin gedişatında ermənilərin etdiyi vəhşilikləri açıqcasına etiraf edir, xüsusən də, Xocalı soyqırımına böyük yer ayırır. Bununla yanaşı, o qardaşının əməllərini ağa çıxarmağa çalışır. Təkid edilir ki, Qaradağlıda əsirlərin vəhşicəsinə öldürülməsi Montenin əmri ilə baş tutmayıb, bunun əksinə olaraq, Montenin xüsusi sadizmi ilə seçilən müttəfiqini öz dəstəsindən qovduğu göstərilir. Xocalı Montedə yenə də Rodion Raskolnikovun hekayəsindəki eyni emosiyaları oyadır, bir tərəfdən Monte dinc əhalinin öldürülməsinə hiddətlənir, digər tərəfdən isə Xocalı hadisələrini Sumqayıtın qisası kimi təsvir edir. Digər erməni komandirlərini Markar manyak və psixopat kimi təsvir edir. Onlardan biri azərbaycanlı gənci bir il əsirlikdə saxlayır, sonra isə onu Yerevanda Yerablur hərbi qəbiristanlığına gətirir və boynunu küt bıçaqla kəsərək öldürür. Bundan sonra isə qızının xaç suyuna salma mərasimində dostu keşişdən heyvanın öldürülməsinə görə o dünyada hansı cəza alacağını soruşur. Keşiş sakitcə hansı heyvandan söhbət getdiyini soruşur: ikiayaqlı yoxsa dördayaqlı? Ümumilikdə, erməni icması haqqında xüsusi rəğbət bəslənilmədən danışılır. Kəlbəcərin işğalı ətraflıca təsvir edilir, bununla yanaşı işğal qeyri-humanist, hərbi cinayət kimi dəyərləndirilir, birbaşa deyilir ki, bu ərazidə ermənilər heç vaxt yaşamayıblar və bu əməliyyat aqressiv xarakter daşıyırdı. Monte ermənilərin Kəlbəcərə olan iddialarının şərti tarixi izahı ilə razılaşır, çünki o, “reallıqla hesablaşmalıdır”. Montenin işğal edilmiş ərazilərdə aşkar etdiyi həşiş əkinini tankla məhv etdiyini təsvir edən son səhnələrdən biri erməni işi uğrunda döyüşənlərin həqiqətən kim olduğunu tam şəkildə göstərir.
Kitabı oxumaq çox çətindir, fiziki cəhətdən çətindir. Amma onu oxumaq lazımdır. Birincisi, kitab manipulyativ mətnin əla nümunəsidir. İkincisi, o, erməni millətçi-ziyalılarının dünyasına pəncərə açır. Üçüncüsü, kitabı oxumaqla erməni təbliğatçılarının kimə müraciət etdiyini və cəmiyyətin fikrinə necə hiyləgərcəsinə təsir etdiklərini anlayacaqsınız. Özünüzə yazığınız gəlməsin, bu kitabı oxuyun, amma diqqətlə oxuyun, qardaşının kitabının sətirləri arasından onsuz da çıxan həqiqi Monte Melkonyanın keçəlinin hər parıltısını tutun.
Перед читателем – нашумевшая книга Маркара Мелконяна, рассказывающая историю жизни его брата Монте, одного из главных участников армянского террористического движения 80-х годов и полевого командира Карабахской войны. Первое, что нужно понимать при чтении этой книги – она написана для леволиберальной американской публики. На эту задачу начинает работать уже обложка, где мы видим краткое превью – «История абсолютно американского подростка (all-American kid), ставшего самым грозным воином Армении». Справа от этой надписи – детская фотография Монте на бейсбольном матче, отбивающего мяч. С обложки же начинается и часто встречающаяся в книге игра слов American и Armenian, которые Маркар часто ставит в одном предложении, да еще и несколько раз, явно стараясь сблизить их в сознании читателя.
Маркар Мелконян сначала дистанцируется от радикального национализма и открывает книгу коротким предисловием, написанным уже в 2007 году, в котором Монте сопоставляется с убитым незадолго до того турецким журналистом армянского происхождения Грантом Дирком. Террориста и боевика сопоставляют с либеральным журналистом, и утверждается, что они во многом не согласились бы друг с другом, но были бы заодно в главном. В последнем абзаце предисловия утверждается, что и Монте, и Грант Динк верили, что когда-нибудь турецкий и армянский народы будут жить в мире и братском согласии, и что именно за это Монте и боролся. Эту же линию автор проводит во вступительной главе к самому тексту, описывающей похороны Монте в июле 1993 года. Он цитирует отзывы наблюдавших за Монте агентов ФБР, называющих его «солдатом удачи» и «жадным до убийств авантюристом». В этой же главе начинается второй сквозной мотив – противоречия между Монте и другими армянскими лидерами и полевыми командирами, настолько глубокие, что Маркар подозревает, что к смерти его брата причастны его же товарищи по оружию.
Подробно описывается детство Монте, всячески акцентируется его американскость, в частности уже упомянутая страсть к бейсболу. Мелконяны отправляются в тур по Европе, встречаются с представителями армянской диаспоры, вспоминающими события Первой мировой войны, отправляются в турецкий город Мерсифон, откуда они родом, и обнаруживают там три армянские семьи. Это очень напоминает «Дневники мотоциклиста» Эрнесто Че Гевары, похоже на то, что эта часть книги представляет собой литературный прием.
В следующих главах рассказывается об интеллектуальном становлении Монте. В университете Беркли с Монте происходит примечательная эволюция. Он перестает воспринимать себя как американца или даже как американца армянского происхождения, а начинает мыслить себя, прежде всего, как армянина. Американские университеты 70-х годов были рассадниками радикально левых настроений, и Монте подпадает под влияние этих настроений. Подробно описывается его приход к марксистской идеологии и отказ от американской идентичности. Монте меняет свое самоопределение на армянское, ассоциируя себя с угнетенным народом, а не с угнетателями-американцами, и обретает смысл в своей жизни.
В следующих главах Монте отправляется на Ближний Восток, активно участвует в революции в Иране, уезжает от репрессий аятоллы Хомейни, навещает курдов, успевает наведаться в Афганистан, а потом оказывается в Ливане, где принимает участие в гражданской войне в составе местного армянского ополчения и заодно знакомится со своей дамой сердца.
Монте описан как радикальный большевик с националистическим уклоном. В Ереване он рассуждает о том, как боится, что Армения станет очередной «капиталистической демократией и прислужницей Нового Мирового порядка». Турецкого премьер-министра Озала он называет «жирным сторонником свободного рынка (fat free-marketer)». Ливанские эпизоды книги щедро сдобрены и антисемитизмом. Маркар Мелконян иронично описывает, как лауреат Нобелевской премии мира премьер-министр Израиля Менахем Бегин «превращает Бейрут в ад на Земле», да и в карабахских главах книги проскальзывают антиизраильские и антисемитские настроения.
Прибегает автор и к откровенной литературщине. Монте мучается от угрызений совести после убийства турецкого атташе в Афинах и его 14-летней дочери, рассуждает о том, что атташе был «легитимной целью», но сожалеет о гибели девочки, даже пытается переложить ответственность с себя на убитого им дипломата. Все это выглядит заимствованием из Достоевского, у которого для Родиона Раскольникова старуха-процентщица легитимная цель, а беременная Лизавета – сопутствующая жертва. Впрочем, Маркар проговаривается – в одном из разговоров Монте говорит, что открыл огонь по семье, чтобы те не могли его опознать.
Очевидную внутреннюю борьбу за власть в АСАЛА, обычную для такого рода организаций, Маркар преподносит как противостояние благородного и гуманного Монте и Акопа Акопяна, изображенного как типичный ближневосточный тиран, жестокий и подозрительный, неразборчивый в средствах. Автор подчеркивает, что Монте ненавидел акции «Организации Орли» так же, как и организаторов взрыва самолета над Локерби. Рисуется образ Монте как благородного идеалиста, которого несправедливость заставила стать террористом.
В «карабахских» главах мы встречаем, во-первых, полный набор всех мифов о конфликте, распространяемых армянской стороной, во-вторых, появляются хорошо знакомые нам наемники, только не сирийские, а афганские и пакистанские. Один из самых смешных эпизодов – Монте по паспортам определяет, что погибшие в бою азербайджанские солдаты на самом деле талыши и лезгины, после чего следует длинный пассаж о том, что эти два народа используют как пушечное мясо.
Маркар Мелконян открыто признает зверства армян в ходе Карабахской войны, в частности, посвящает много места Ходжалинскому геноциду. При этом он пытается обелить своего брата. Утверждается, что резня пленных в Карадаглы была совершена не по приказу Монте, а вопреки нему, показывается, как Монте выгоняет из своего отряда особо отличившегося в садизме соратника. Ходжалы вызывает у Монте снова эмоции, похожие на историю Родиона Раскольникова, с одной стороны, Монте возмущается убийствами мирных жителей, а с другой, говорит о Ходжалы как о мести за Сумгаит. Других армянских командиров Маркар описывает как маньяков и психопатов. Один из них год держит молодого азербайджанца в плену, а потом приводит его на военное кладбище Ераблур в Ереване и убивает, перепиливая ему шею тупым ножом, после чего на крещении дочери своего друга спрашивает у священника, какое наказание на том свете полагается за убийство животных. Священник в ответ спокойно спрашивает, о каких животных речь, четвероногих или двуногих. Общество Армении в целом рисуется без особых симпатий. Подробно описывается оккупация Кельбаджара, при этом она оценивается как негуманная, как военное преступление, прямо говорится, что в этом районе армяне не жили и что эта операция носит агрессивный характер. Монте соглашается с весьма натянутым историческим объяснением претензий армян на Кельбаджар, потому что вынужден «считаться с реальностью». Одна из последних сцен, когда Монте обнаруживает на занятых армянскими войсками территориях плантацию гашиша и уничтожает ее верхом на танке, прекрасно иллюстрирует то, что на самом деле представляли из себя борцы за армянское дело.
Читать эту книгу тяжело, физически тяжело. Но прочитать ее нужно. Во-первых, это прекрасный образец манипулятивного текста. Во-вторых, она открывает окно в мир армянских национал-интеллигентов. В-третьих, прочитав эту книгу, вы поймете, к кому обращаются армянские пропагандисты и как они ухитряются так успешно влиять на общественное мнение. Не жалейте себя, читайте эту книгу, но читайте внимательно, и улавливайте каждый блик от лысины настоящего Монте Мелконяна, который все равно норовит пробиться сквозь строки книги его брата.
