The selection of documents provided for the reader is enlightening to the actions that happened in the North Caucasus and East Anatolia between 1918-1920 from the point of view of American diplomats and government officials.

Document №805

The document is a petition, forwarded to the American delegation in Paris on June 28th,1919 that had been sent to the President of the USA on June 22nd of the same year. If we discard all the accompanying rhetoric calling for pressure on pity and feelings, the petition is a request to send to Caucasian Armenia “food, ammunition and equipment that would be enough to arm 50 thousand people, as well as provide any assistance that may be required to help Armenians occupy the still unoccupied territories of Armenia.” Translating this into an understandable language, the signatories of the petition called on the US president to provide direct assistance to the Dashnak aggression against Azerbaijan, Georgia, and Turkey.

Document №806

Document encloses the reply of the American delegation mentioned above. The delegation’s commission came to the conclusion that it would be futile to send weapons and equipment to the Armenians, and that ensuring Armenian interests would be possible only by the direct intervention of British and American troops. The commission further reports that the British flatly refused to send their troops to the region. The document contains a memorandum on the affairs of refugees of the Americans Morgenthau and Hoover (the latter in 1929-1933 will hold the presidency of the United States), in which, curiously it states that the vast majority of the population of the areas that Armenia claimed at the Paris Conference were Turkish and Kurdish. As a result, the commission comes to the recommendation to include Armenia in Mesopotamia and grant control to the power who will receive a mandate over this territory, due to the complete economic weakness of the territories declared by Armenian nationalists as their own.

Document №828

The document is a report of the American mission, designed to assess the pros and cons of the adoption of the US mandate over the territories of Asia Minor and the South Caucasus. The document is clearly pro-Armenian and contains a large number of stamps and cliches of Armenian propaganda, but at the same time its authors certainly understood the situation, and the real state of affairs is clearly visible through their lines. The authors of the document testified to witnessing the brutality of the Armenians towards the Muslim population with their own eyes. They describe a meeting with the Kurds, who spoke with tears in their eyes about how they were expelled from their homes by Armenians, about the cruelties to which the Muslim Kurds were subjected by Armenian volunteers and Bolsheviks after the collapse of the Russian army, and begged them for protection from Armenian oppression. In Erzerum, they saw the consequences of the massacres committed by Armenians, mentioning the ruin of 43 villages in the district and add that these atrocities are documented and confirmed by the British commission that met in Batumi, the work in which Armenian representatives also participated, which makes doubts about the reliability of these reports superfluous. The March genocide of 1918 in Baku is also mentioned in the document.

Document №829

This document mentions the events of the summer of 1919 in Karabakh, Nakhchivan, and Zangezur. The document directly states that these events were not a one-sided massacre of the peaceful Armenian population, as the Armenian propaganda presents it, but inter-ethnic clashes that began after Armenian provocations.

Cənubi Qafqazda və Şərqi Anadoluda 1918-1920-ci illərdə baş verən hadisələri Amerika diplomatları və dövlət rəsmiləri baxımından işıqlandıran sənədlər toplusunu oxucuların diqqətinə çatdırırıq. 

Sənəd №805

Sənəd 28 iyun 1919-cu ildə Parisdəki Amerika nümayəndə heyətinə ünvanlandırılan həmin ilin 22 iyun tarixində ABŞ Prezidentinə göndərilmiş petisiyadan ibarətdir. Hisslərə təsir etmək məqsədilə istifadə olunan ritorikanı nəzərə almasaq, petisiya Qafqaz Ermənistanına “50 min insanın silahlanması üçün kifayət edəcək qida, sursat və avadanlığın göndərilməsi, habelə ermənilərin hələ işğal etmədikləri əraziləri tutmaq üçün istənilən yardımın təmin edilməsi” xahişindən ibarətdir. Daha anlaşıqlı dilə tərcümə etsək, petisiyanı imzalayanlar ABŞ prezidentini daşnakların Azərbaycana, Gürcüstana və Türkiyəyə qarşı təcavüzünə birbaşa kömək etməyə çağırırdılar. 

Sənəd №806

Amerika nümayəndəliyinin yuxarıda göstərilən petisiyaya cavabıdır. Nümayəndə heyətinin komissiyası bu nəticəyə gəlir ki, ermənilərə silah və avadanlıqların göndərilməsi perspektivsizdir, həmçinin erməni maraqlarının dəstəklənməsi yalnız Britaniya və Amerika qoşunlarının birbaşa cəlb olunması halında mümkün ola bilər. Daha sonra komissiya bildirir ki, britaniyalılar regiona öz qoşunlarını göndərməkdən qəti şəkildə imtina edirlər. Sənəddə qaçqınların məsələləri ilə məşğul olan amerikalılar Morgentau və Huverin (Huver 1929-1933-cü illərdə Amerika prezidenti olacaq) memorandumu təqdim olunur, Ermənistanın Paris Konfransında iddia etdiyi bölgələrin əhalisinin böyük əksəriyyətinin türk və kürd olduğunu vurğulayan ifadə isə burada öz yerini tapır. Nəticədə, komissiya erməni millətçilərinin iddia etdikləri ərazilərin iqtisadi zəifliyi səbəbindən Ermənistanın Mesopotamiyaya daxil edilməsini və rəhbərliyin bu ərazi üzərində mandat alacaq qüvvəyə verilməsini tövsiyə edir.

Sənəd №828

Sənəd ABŞ-ın Kiçik Asiya və Cənubi Qafqaz əraziləri üzərində mandat qəbul etməsinin müsbət və mənfi tərəflərini qiymətləndirmək üçün Amerika missiyasının hazırladığı hesabatdan ibarətdir.

Sənəd açıqca ermənipərəst üslubda tərtib olunmuşdur və çox sayda erməni təbliğatının ştamplarını və klişelərini özündə cəmləşdirir, lakin eyni zamanda, müəllifləri, əlbəttə ki, vəziyyətdən xəbərdardırlar və işlərin həqiqi durumu onların dəst-xəttindən aydın sezilir. Sənədin müəllifləri birbaşa təsdiq edirlər ki, erməni millətçilərinin iddia etdikləri ərazilərdə 1915-ci ilədək də əhalinin əksəriyyəti müsəlmanlar idi. Sənədin müəllifləri ermənilərin müsəlman əhalisinə qarşı etdikləri vəhşilikləri öz gözləri ilə müşahidə etmişdilər. Müəlliflər kürdlərlə görüşlərini təsvir edirlər və bu görüş zamanı kürdlər göz yaşları içində ermənilər tərəfindən evlərindən necə qovulduqlarından, erməni könüllülərinin və bolşeviklərin rus ordusunun dağılmasından sonra müsəlman kürdlərinə göstərdikləri vəhşiliklərdən bəhs edirlər və  erməni zülmündən xilas olmaq istəyirlər. Ərzurumda onlar ermənilərin törətdiyi qırğının nəticələrini görmüşdülər – bölgədə 43 kənd dağıdılmışdı. Həmçinin əlavə edilir ki, bütün bu vəhşiliklər sənədləşdirilmiş, Batumidə toplanmış Britaniya komissiyası tərəfindən təsdiq olunmuşdur. İşin gedişatında erməni nümayəndələrinin də iştirak etməsi bu məlumatların etibarlılığına heç bir şübhə yaratmır. Sənəddə 1918-ci ildə Bakıda törədilmiş mart soyqırımından da bəhs edilir.

Sənəd  №829

Bu sənəddə 1919-cu ilin yayında Qarabağda, Naxçıvanda və Zəngəzurda baş vermiş hadisələrdən bəhs edilir. Sənəddə birbaşa vurğulanır ki, bu hadisələr erməni propaqandasının təsvir etdiyi kimi birtərəfli şəkildə ermənilərə qarşı törədilmiş qətliam deyil, elə erməni təbliğatından sonra başlamış millətlərarası toqquşma idi.

Вниманию читателя предлагается подборка документов, проливающих свет на события 1918-1920 годов на Южном Кавказе и в Восточной Анатолии с точки зрения американских дипломатов и государственных служащих.

Документ №805

Документ представляет собой перенаправленную 28 июня 1919 года американской делегации в Париже петицию, поданную президенту США 22 июня того же года. Если отбросить всю сопутствующую риторику, призванную давить на жалость и чувства, петиция представляет собой просьбу отправить в кавказскую Армению «продовольствие, боеприпасы и снаряжение, которых бы хватило на вооружение 50 тысяч человек, а также оказать любую помощь, которая может потребоваться, чтобы помочь армянам занять еще не занятые территории Армении». Переводя это на понятный язык, подписавшие петицию призывали президента США оказать прямую помощь дашнакской агрессии против Азербайджана, Грузии и Турции.

Документ №806

Представляет собой ответ американской делегации на вышеупомянутую петицию. Комиссия делегации пришла к выводу, что отправлять армянам оружие и снаряжение бесперспективно, и что обеспечение армянских интересов возможно только прямым вмешательством британских и американских войск. Далее комиссия сообщает, что британцы наотрез отказались отправлять в регион свои войска. В документе полностью приведен меморандум занимавшихся делами беженцев американцев Моргентау и Гувера (последний в 1929-1933 годах будет занимать пост президента США), в котором особенно любопытна фраза о том, что подавляющее большинство населения тех областей, на которые претендовала Армения на Парижской конференции, является турецким и курдским. В итоге комиссия приходит к рекомендации включить Армению в состав Месопотамии и предоставить управление ею той державе, которая получит мандат над этой территорией, в связи с полной экономической немощью территорий, заявляемых армянскими националистами как свои.

Документ №828

Документ представляет собой отчет американской миссии, призванной оценить плюсы и минусы принятия США мандата над территориями Малой Азии и Южного Кавказа. Документ составлен явно проармянски и содержит большое количество штампов и клише армянской пропаганды, но при этом его авторы, безусловно, разобрались в ситуации, и реальное положение дел хорошо просматривается сквозь их строки. Авторы документа прямо утверждают, что и до событий 1915 года мусульмане составляли большинство на территориях, права на которые заявляли армянские националисты. Жестокости со стороны армян по отношению к мусульманскому населению авторы документа засвидетельствовали собственными глазами. Они описывают встречу с курдами, которые со слезами на глазах рассказали о том, как были изгнаны армянами из своих домов, о жестокостях, которым подвергли курдов-мусульман армянские добровольцы и большевики после распада русской армии, и умоляли защитить их от армянских притеснений. В Эрзеруме они видели последствия учиненной армянами резни, упоминают о разорении 43 деревень в округе и добавляют, что эти зверства задокументированы и подтверждены британской комиссией, заседавшей в Батуми, в работе которой принимали участие и армянские представители, что делает сомнения в достоверности этих сообщений излишними. Упоминается в документе и мартовский геноцид 1918 года в Баку.

Документ №829

В этом документе упоминаются события лета 1919 года в Карабахе, Нахчыване и Зангезуре. В документе прямо указывается, что эти события были не односторонней резней мирного армянского населения, как это представляет армянская пропаганда, а межнациональными столкновениями, которые начались после армянских же провокаций.