Against the background of what historical events did the pogroms take place?
Baku, beginning of the 20th century. Oil reserves have been discovered, industry and trade are developing at full speed. An international city where thousands of people come in search of work, representatives of different nationalities and faiths live side by side.
Meanwhile, in February, clashes between Armenians and Azerbaijanis started, which continued throughout the year and spread far beyond Baku. So what is the reason?
Being a part of the Russian Empire left its mark on the events of this era. There is even a point of view, according to which, the tsarist authorities were interested in interethnic conflicts, provoked them, or at least, did not take measures to restore order. Despite a large number of casualties, “no measures were taken by local officials to prevent clashes. The military did nothing and silently watched the development of events”.
Mammad Said Ordubadi. Bloody years
http://azeribooks.narod.ru/history/ordubadi/krovaviye_godi.htm
What factors should we pay particular attention to?
- Resettlement policy
From 1828 to 1830, Tsarist Russia actively resettled Armenians to the South Caucasus – 40 thousand Armenians were resettled from Iran and 84 thousand from the Ottoman Empire, and at the end of the 19th century, these figures became even higher.
(Nikolay Shavrov. New threat to the Russian cause in Transcaucasia. Upcoming sale of Mugan to foreigners. Saint-Petersburg, 1911. p.63-64).
- Dashnaktsutyun
At this time, against the background of the ongoing socio-economic changes and economic competition, the Armenian party “Dashnaktsutyun”, which was founded in Tbilisi in 1890 with the goal of creating an independent Armenia, was strengthening its positions, for which, among other means, it also used terror. Even the anti-Turkish and pro-Armenian Russian governor in the Caucasus Vorontsov-Dashkov had to admit that “the main responsibility for the massacre fell on Dashnaktsutyun”. He noted that “the dashnaks organized gangs that attacked Muslims and often slaughtered entire villages.”
(“Royal memorandum by Count Vorontsov-Dashkov, Adjutant General for the management of the Caucasus region”, Saint-Petersburg, State Printing House, 1907, p.12)
Brit James Henry, a witness to the events, who wrote about the pogroms in Baku, quotes the words of the Times correspondent that the main culprits were the Armenians.
«It is noteworthy that in Baku, the general opinion – among Russians and foreigners – tends to agree that Armenians are responsible for starting and continuing the hostilities».
(James D. Henry, Baku An Eventful History (With many illustrations and a map). London, Archibald Constable & Co. Ltd 16, James Street, Haymarket,
November 1905, p. 150-151)
Beginning
Many studies on this topic describe the events as a massacre, highlighting the death of more Armenians. In reality, things were different. On February 5, 1905, Agarza Babayev, a resident of Sabunchi village of Baku was killed. From this moment, riots started all over the city.
In parallel, “the famous fedain Nikol Duman (Nikoghayos Ter-Hovhannisyan, member of the Dashnaktsutyun party) was summoned from his trade via a telegram. At the same time, groups under the command of Vardan Hanasori (Sarkis Mehrabyan), Murad Sebastatsi (Murad Khrimyan), Amazasp (Srvandztyan), and “other fedains” were operating.
The next day, the situation escalated and spread to Black City and Balakhani.
(Crimes of Armenian terrorist and bandit formations against humanity (XIX-XXI centuries). Brief chronological encyclopedia. Publication of the Institute for Human Rights of the National Academy of Sciences of Azerbaijan human.gov.az./download/prestupleniyaarmyan.DOC)
And already on February 9, after the mass killings, the criminals gathered in the houses of wealthy armenians (Balabek Lalayev, Artem Babayants, Isay Ter-Osipov, etc.), opening fire on the residents of the city from the windows and roofs of buildings, “throwing bombs of British and French production”.
Moreover, according to A. Shmakov, Armenian priests led the armed formations “with a rifle and cartridges, personally participating in the beating of the Tatar population.”
- Shmakov, “Freedom and Jews”
http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm
Later, clashes spread from Baku to the regions of Azerbaijan. In the Erivan province, Armenians began to “kill one by one” Azerbaijanis “in secluded places”. Their “hostile feelings” towards Muslims went as far as open murders “in the Nakhichevan uyezd”, where “the life of an elderly religious man was taken away from him while he prayed”. Karabulakh village was plundered, surrounded by “Vaghan Papazyan with 50 soldiers”, who opened “deadly fire from the surrounding heights.” Azerbaijanis, “screaming through the streets,” were “mercilessly slain”. Armenians entered “the village littered with corpses”, proceeding to set houses on fire.
Shekhtman P. Flame of old fires
According to V. Mayevsky, participation of “Armenian secret organizations” in “the most important bloody clashes was a fact beyond any doubt”.
Mayvesky V., Armenian-Tatar turmoil in the Caucasus as one of the phases of the Armenian question
http://karabakh-doc.azerall.info/ru/istoch/is010.htm
AUGUST EVENTS. FIRES IN THE OIL FIELDS
On August 18, 1905, “bloody clashes” between Armenians and Azerbaijanis took place in Shusha uyezd.
Chronicles. Appendix to: Lev Trotsky. Our first revolution
http://www.1917.com/Marxism/Trotsky/CW/Trotsky-1906/Cronicle.html
The Russian telegraph agency reported that, two days earlier, on August 16, Armenians of Shusha “suddenly attacked muslims living and trading in the Armenian part of the city”, massacring “all of them”. Later, “Armenians set on fire” a whole village of 40 houses near the Erivan Gates. Muslims numbering 100 people, “headed by the former crown Khan and the Chairman of the committee for the pacification of the Javanshir district”, went to the “Armenian quarter” to calm down the population, but “Armenians, attacking them, wounded many, and took the rest hostage”.
Shekhtman P. Flame of old fires.
All roads to Shusha were cut, and Azerbaijanis were left without communication with the outside world, in need of sustenance. Governor Vorontsov-Dashkov refused to receive the Azerbaijani delegation in Tbilisi, thereby, effectively sanctioning further aggravation of the situation.
Shmakov A. Freedom and Jews
(http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm)
Naturally, information about the events in Karabakh provoked a reaction from the residents of Baku.
In mid-August, a strike of horse-drawn carriage drivers (predecessor of the tram), most of whom were Armenians, began in Baku. The authorities provided for the functioning of this type of public transport, putting soldiers in place of the strikers. On August 20, three Armenians shot at a konka (horse-drawn carriage), killing the soldier-driver. The ensuing skirmish with the chasing Cossacks led to the deaths of soldiers driving konkas and several Azerbaijani passengers. The sudden ringing of the bells of the Armenian church served as a signal for Armenian shopkeepers to start shooting at Azerbaijanis. A hail of bullets rained down from the windows of Armenian houses, and their victims were not only Azerbaijanis but also Russians and Georgians. They killed everyone they came across: water carriers, load carriers.
Despite all the tragedy of what happened, the Moscow newspaper “Russkoye Slovo” limited itself to a short summary: “On August 20, shooting began in Baku between Tatars and Armenians; there are killed “.
Note in the newspaper “Russkoye Slovo” (Moscow) of August 23, 1905.
http://starosti.ru/archiv/september1905.html ).
Then came the turn of oil fields. In the early morning of August 24, oil workers received a dispatch stating that the areas of “Balakhani, Sabunchi, Romaninskaya had been burnt down,” and that “Bibi-Heybat was all on fire.” The city was on fire. Describing the enormous fire in Baku, a correspondent of one of the central newspapers stated that “in certain places” it is obvious that the fires were the result of arson.
(In the Caucasus. Note in the newspaper “Russkoye Slovo” of August 26, 1905.
http://starosti.ru/archiv/september1905.html)
“Baku is burning”, – famous Russian painter, art historian Alexander Benois stated in his diary. Oil fields “turned into a heap of ruins, strewn with human corpses and smoking debris of what was wealth just yesterday”.
Benois A. Diary of 1905
http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/5811.php
Over five days, 1,429 oil derricks burned down – over 58% of all oil fields of the Caspian. The fires also affected the entire infrastructure – factories, workshops, dwelling houses of workers and specialists. Almost 6 million poods (Russian unit of weight of approximately 16 kg) of oil burned down in storage facilities. The number of human victims is unknown, the fires only spurred on the pogromists. The Armenian-Azerbaijani clashes continued until October, and from November until the end of 1905, the whole city of Baku, including the oil fields, was left without telegraph and telephone communication with the rest of the country due to another strike.
The August fires and shocks of 1905 sharply reduced oil production. Where more than 32 million poods of oil had been produced in Baku in the first 20 days of August, before the fire, only 2 million was produced in the whole of September. In September of the same year, there were no oil deals in the Caspian region for the first time in decades.
Qırğınlar hansı tarixi hadisələr zəminində baş vermişdi?
Bakı, XX əsrin əvvəlləri. Neft yataqları kəşf edilmişdi, hər tərəfdə sənaye və ticarət inkişaf edir. Minlərlə insanın qazanc dalınca gəldiyi beynəlxalq şəhər. Burada müxtəlif millətlərin və dinlərin nümayəndələri yan-yana yaşayırlar.
1905-ci ilin fevralında ermənilər və azərbaycanlılar arasında toqquşmalar baş verməyə başlayır, bu toqquşma bütün il boyu davam edir və artıq Bakı hüdudlarından çox uzaqlara yayılmağa başlayır. Səbəb nə idi? Rusiya imperiyasının tərkibində olmaq həmin dövrün hadisələrinə öz izini buraxmışdı. Hətta belə bir nöqteyi-nəzər də mövcuddur ki, çar hökuməti özü etnik qarşıdurmaların olmasında maraqlı idi və onları təhrik edirdi, ən azı qayda-qanunu bərpa etmək üçün heç bir addım atmırdı. Qurban sayının çox olmasına baxmayaraq, “həmin yerlərdə olan çinovniklər toqquşmaların qarşısını almaq üçün heç bir cəhd göstəmirdilər. Ordu heç nə etmirdi və susqun şəkildə hadisələrin gedişatını izləyirdi.”
Məmməd Səid Ordubadi. Qanlı illər
http://azeribooks.narod.ru/history/ordubadi/krovaviye_godi.htm
Hansı faktorlara fikir vermək lazımdır?
- Köçürmə siyasəti
1828-ci ildən 1930-cu ilədək çar Rusiyası fəal şəkildə erməniləri Cənubi Qafqaza köçürməyə başlayır – İrandan 40 min, Osmanlı İmperiyasından isə 84 min erməni köçürlümüşdü, on doqquzuncu əsrin sonlarında isə bu göstəricilər daha da artmışdı.
(Nikolay Şavrov. Zaqafqaziyada Rusiya məsələsinə yeni təhlükə. Muğanın xaricilərə satışı planları. Sankt-Peterburq, 1911. səh. 63-64)
- Daşnaksütyun
Baş verən sosial-iqtisadi dəyişikliklərin və iqtisadi rəqabətin fonunda 1890-cı ildə Tiflisdə əsası qoyulmuş, müstəqil Ermənistanın yaradılması məqsədilə qurulan, bu məqsəd üçün digər vasitələrlə yanaşı terrordan da istifadə edən “Daşnaksütyun” erməni partiyası öz mövqelərini möhkəmləndirməyə başlayır. Hətta anti-türk və ermənipərəst olan Qafqazın Rusiya valisi Vorontsov-Daşkov da etiraf etməli olmuşdu ki, “qırğınlarda əsas məsuliyyət “Daşnaksütyun”un üzərinə düşür.” O, qeyd edirdi ki, “daşnaklar müsəlmanlara hücum edən və çox vaxt bütöv bir kəndi kəsib-doğrayan bandalar təşkil edirdilər.”
(General-adyutant qraf Vorontsov-Daşkovun Qafqaz ərazisinin idarəsinə dair sədaqətli məktubu) SPb.: Dövlət tip., 1907, s.12)
Bakı qırğınları haqqında yazan, hadisələrin şahidi britaniyalı Ceyms Henri “Times” müxbirinin sözlərindən sitat gətirir ki, əsas günahkarlar ermənilər idilər.
“Maraqlıdır ki, Bakıda rusların və xaricilərin ortaq fikrinə görə düşmənçilik hərəkatlarının başlanılmasında və davam etdirilməsində ermənilər günahkar idilər.”
(James D. Henry, Baku An Eventful History (With many illustrations and a map). London, Archibald Constable & Co. Ltd 16, James Street, Haymarket,
November 1905, p. 150-151)
Başlanğıc
Bu mövzuda bir çox araşdırmalarda hadisələr çox sayda ölən ermənilərin sayını vurğulamaqla qırğın kimi təsvir olunur. Əslində isə məsələ başqa cür idi. 1905-ci ilin fevral ayının 5-də Bakının Sabunçu qəsəbəsinin sakini Ağarza Babayev öldürülür. Bu andan başlayaraq şəhərdə iğtişaşlar başlayır. Paralel olaraq “məşhur fədai Nikola Dumanı (Nikoqayos Ter-Ovanesyan, “Daşnaksütyun” partiyasının üzvü) teleqram vuraraq çağırırlar. Eyni zamanda Vardan Xanasori (Sarkis Meqrabyan), Murad Sebastatsi (Murad Xrimyan), Amazaspa (Srvandztyan) və “digər fədailərin” komandanlanlığı altında qruplar hərəkata başlayırlar”
Səhərisi gün vəziyyət daha da kəskinləşir və Balaxanı qəsəbəsinə və Qara şəhərə keçir. (Erməni terroristlərinin və bandit qruplaşmalarının insanlığa qarşı cinayətləri (XIX-XXI əsrlər). Qısa xronoloji ensiklopediya. AMEA İnsan Hüquqları İnstitutu human.gov.az./download/prestupleniyaarmyan.DOC)
Artıq 9 fevralda kütləvi qırğınlardan sonra cinayətkarlar dövlətli ermənilərin (Balabəy Lalayev, Artyom Babayants, İsay Ter-Osipov və b.) evlərində toplaşırlar və binanın damından şəhər sakinlərinə atəş açmağa başlayırlar: “onlara bombalar, ingilis və fransız istehsalı qumbaralar atırlar.”
Öz növbəsində A. Şmakovun sözlərinə görə “əllərində tüfəng və patronlarla, tatar əhalisinin döyülməsinə şəxsən özləri əmrlər verən” erməni keşişləri silahlı dəstələrin önündə gedirdilər.
Şmakov A. Azadlıq və yəhudilər.
http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm
Daha sonra toqquşmalar Bakıdan Azərbaycanın rayonlarına yayılmağa başlayır. İrəvan quberniyasında ermənilər “gözdən uzaq yerlərdə” azərbaycanlıları “tək-tək tutub öldürməyə” başlayırlar. Onların müsəlmanlara qarşı “düşmənçilik hissləri” “Naxçıvan qəzasında” açıq cinayətlərə gətirib çıxardır, harada ki, hətta “qoca hacı namaz qıldığı yerdə öldürülmüşdü.” Qarabulaq kəndi də “Vaqan Papazyanın və 50 döyüşçünün” əhatəyə alıb “ətraf təpəliklərdən dəhşətli atəş açması” ilə talana məruz qalır. “Qışqırıqlarla küçələrdə qaçan” azərbaycanlılar “amansızcasına öldürüldülər”. Ermənilər “cəsədlərin qalaqlandığı kəndə” girərək evləri yandırmağa başladılar.
Şextman P. Qədim yanğınların alovu
- Mayevskinin şahidliyinə əsasən, “gizli erməni təşkilatlarının” “ən əsas toqquşmalarda iştirakı şübhəsiz bir fakt idi.”
Mayevski V. Qafqazda erməni-tatar çaxnaşması erməni məsələsinin bir fazası kimi
http://karabakh-doc.azerall.info/ru/istoch/is010.htm
AVQUST HADİSƏLƏRİ. MƏDƏNLƏRDƏ YANĞINLAR
1905-ci il 18 avqustda Şuşa qəzasında ermənilər və azərbaycanlılar arasında “qanlı toqquşmalar” qeydə alınır.
Xronika. Əlavə: Lev Trotski. Bizim ilk inqilabımız.
http://www.1917.com/Marxism/Trotsky/CW/Trotsky-1906/Cronicle.html
Rusiya teleqraf agentliyi xəbər verir ki, iki gün əvvəl, 16 avqustda Şuşa erməniləri “qəflətən şəhərin erməni tərəfində yaşayan və ticarətlə məşğul olan müsəlmanlara hücum edir”, “hamısını” kəsib, doğrayırlar. Ardınca İrəvan qapıları yaxınlığında yerləşən 40 evdən ibarət qəsəbə ermənilər tərəfindən yandırılır. “Başda Cavanşir qəzasının barış komitetinin sədri və köhnə hakim xan olmaqla 100 nəfərdən ibarət müsəlman oradakı əhalinin sakitləşdirilməsi üçün erməni tərəfinə gedir, ancaq ermənilər onlara hücum edərək çoxlarını yaralayır, digərlərini isə əsir götürürlər.”
Şextman P. Qədim yanğınların alovu.
Şuşaya gedən bütün yollar kəsilmişdi, azərbaycanlılar xarici dünya ilə əlaqəsiz qalmış, ərzaq çatışmazlığına məruz qalmışdılar. Vali Vorontsov-Daşkov Tiflisdə Azərbaycan nümayəndə heyətini qəbul etməkdən imtina etmiş, bununla da, situasiyanın daha da kəskinləşməsinə şərait yaratmışdı.
Şmakov A. Azadlıq və yəhudilər
(http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm ).
Təbii ki, Qarabağ hadisələri Bakı sakinlərinin reaksiyasına səbəb oldu.
Avqustun ortalarında Bakıda konka (tramvayın xələfi) sürücülərinin tətili başladı. Sürücülərin əksəriyyəti ermənilər idi. Hakimiyyət üsyançıların yerinə əsgərləri qoyaraq bu nəqliyyat vasitəsinin funksionallığını təmin edir. 20 avqustda üç erməni konkanı atəşə tutaraq əsgər-sürücünü öldürürlər. Ardınca təqibi həyata keçirən kazaklarla atışma konkanı idarə edən əsgərlərin və bir neçə azərbaycanlı sərnişinin ölümünə səbəb oldu.
Erməni kilsəsindən qəflətən ucalan zəngin səsi dükanda satıcı işləyən ermənilər üçün siqnal oldu və onlar azərbaycanlılara atəş açmağa başladılar. Erməni evlərinin pəncərələrindən güllə yağışı yağmağa başladı, qurbanlar yalnızca azərbaycanlılar deyildi, ruslar və gürcülər də atəş altında idi. Qarşılarına keçən hər kəsi öldürürdülər: su daşıyanları, arabaçıları.
Baş verənlərin bütün faciəsinə baxmayaraq, Moskvanın “Rus sözü” qəzeti qısa xülasə ilə kifayətlənmişdi: “Avqustun 20-də Bakıda tatarlar və ermənilər arasında silahlı qarşıdurma baş vermişdir; ölənlər var”
“Rus sözü” qəzetindən xülasə (Moskva) 23 avqust, 1905-ci il. http://starosti.ru/archiv/september1905.html )
Növbə neft yataqlarına gəlir. 24 avqustda səhər saatlarında neft sənayesi nümayəndələri belə bir göndəriş aldılar ki, “Balaxanı, Sabunçu və Ramana” sahələri yanıb, “Bibiheybət isə hələ də yanır”. Şəhər odun əsarətində qalmışdı. Mərkəzi qəzetlərdən birinin müxbiri Bakıdakı dəhşətli yanğını təsvir edərkən etiraf edir ki, “müxtəlif sahələrdə” görünür ki, yanğınlar qəsdən törədilmişdi. (Qafqazda. “Rus məsələsi” qəzetindən xülasə, 26 avqust, 1905-ci il.
http://starosti.ru/archiv/september1905.html ).
“Bakı yanır” – məşhur rus rəssamı, incəsənət tarixçisi Aleksandr Benua öz gündəliyində bu cür qeyd edir. Neft yataqları “insan cəsədləri və dünənki var-dövlətin tüstülənən dağıntılarının xarabalığına çevrilmişdi.”
Benua A. Gündəlik – 1905-ci il
http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/5811.php
Beş sutka ərzində 1429 neft buruğu yanmışdı – Xəzərin neft sənayesinin 58%-dən çoxu. Yanğından bütün infrastruktur zərər çəkmişdi – neftayırma zavodları, emalatxanalar, işçilərin və mütəxəssislərin evləri. Depolarda haradasa 6 milyon pud neft yanmışdı. Ölən insanların sayı naməlum qaldı, yanğın iğtişaşçıları daha da ayağa qaldırdı.
Azərbaycanlı-erməni qarşıdurmaları oktyabra qədər davam etdi, noyabrdan 1905-ci ilin sonunadək isə Bakı növbəti tətillər nəticəsində neft sənayesi də daxil olmaqla ölkənin digər hissəsi ilə əlaqəsiz, teleqrafsız və telefonsuz qaldı.
Avqust yanğınları və 1905-ci il sarsıntıları qəflətən neft istehsalının həcmini aşağı saldı. Əgər Bakıda yanğına qədər avqustun ilk 20 günündə 32 milyon puddan çox neft hasil edilmişdisə, bütün sentyabr ayında bu göstərici ancaq 2 milyon pud təşkil edirdi. Həmin ilin sentyabr ayında onilliklər ərzində ilk dəfə Xəzərdə neftlə əlaqəli heç bir razılaşma imzalanmamışdı.
На фоне каких исторических событий происходили погромы?
Баку, начало XX века. Открыты нефтяные залежи, вовсю развиваются промышленность и торговля. Интернациональный город, в который тысячи людей прибывают в поисках заработка, бок о бок живут представители разных национальностей и конфессий.
Между тем в феврале 1905 года начинаются столкновения между армянами и азербайджанцами, которые имели продолжение на протяжении всего года и распространились далеко за пределы Баку. В чем же причина?
Нахождение в составе Российской империи наложило свой отпечаток на события этой эпохи. Существует даже точка зрения, согласно которой царские власти были заинтересованы в межэтнических разборках, провоцировали их, или, по крайней мере, не предприняли мер по восстановлению порядка. Несмотря на большое число жертв, “чиновниками на местах не были приняты никакие меры для предотвращения столкновений. Войска бездействовали и молчаливо наблюдали за развитием событий».
Мамед Саид Ордубади. Кровавые годы
http://azeribooks.narod.ru/history/ordubadi/krovaviye_godi.htm
На какие факторы следует обратить особое внимание?
- Переселенческая политика
С 1828 по 1830 гг. царская Россия активно переселяла на Южный Кавказ армян – было переселено 40 тыс. армян из Ирана и 84 тыс. из Османской империи, а в конце девятнадцатого века эти показатели стали еще больше.
(Николай Шавров. Новая угроза русскому делу в Закавказье. Предстоящая распродажа Мугани инородцам. Санкт-Петербург, 1911. с.63-64).
- Дашнакцутюн
В это время на фоне происходящих социально-экономических изменений и экономической конкуренции укрепляет свои позиции армянская партия «Дашнакцутюн», которая была основана в Тифлисе в 1890 году и ставила целью создание независимой Армении, для чего среди прочих средств использовала и террор. Даже антитурецки и проармянски настроенный российский наместник на Кавказе Воронцов-Дашков был вынужден признать, что «основную ответственность за резню несет «Дашнакцутюн». Он отмечал, что «дашнаки организовали банды, которые атаковали мусульман и часто вырезали целые селения».
(«Всеподданнейшая записка по управлению Кавказским краем генерала-адьютанта графа Воронцова-Дашкова», СПб.: Государственная тип., 1907, с.12)
Свидетель событий британец Джеймс Генри, написавший работу о погромах в Баку, приводит слова корреспондента «Таймс» о том, что основным виновником были армяне.
«Примечательно, что в Баку общее мнение – русских и иностранцев –склоняется к тому, что армяне ответственны за начало и продолжение враждебных действий».
(James D. Henry, Baku An Eventful History (With many illustrations and a map). London, Archibald Constable & Co. Ltd 16, James Street, Haymarket,
November 1905, p. 150-151)
Начало
Многие исследования на данную тему описывают события как резню, подчеркивая гибель большего числа армян. В действительности же дела обстояли иначе. 5 февраля 1905 г. был убит житель бакинского с. Сабунчи Агарза Бабаев. С этого момента в городе начинаются беспорядки.
Параллельно “с промыслов вызвали телеграммой знаменитого фидаина Никола Думана (Никогайос Тер-Ованесян, член партии “Дашнакцутюн”). Одновременно действовали группы под командой Вардана Ханасори (Саркис Меграбян), Мурада Себастаци (Мурад Хримян), Амазаспа (Срвандзтяна) и «других фидаинов»
На следующий день ситуация обострилась и перекинулась на Черный город и Балаханы.
(Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества (XIX-XXI вв.). Краткая хронологическая энциклопедия. Публикация Института по правам человека НАН Азербайджана human.gov.az./download/prestupleniyaarmyan.DOC)
А уже 9 февраля, после массовых убийств, преступники собрались в домах состоятельных армян (Балабека Лалаева, Артема Бабаянца, Исая Тер-Осипова и др.), открыв с окон и крыш зданий огонь по жителям города, “забрасывая их бомбами, гранатами английского и французского производства”.
В свою очередь, согласно А. Шмакову, армянские священники шли во главе вооруженных отрядов “с винтовкой и патронами, лично распоряжаясь избиением татарского населения”
Шмаков А. Свобода и евреи http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm
Позже столкновения перекинулись из Баку в районы Азербайджана. В Эриванской губернии армяне начали “убивать поодиночке” азербайджанцев “в глухих местностях”. Их “враждебные чувства” к мусульманам дошли до открытых убийств “в Нахичеванском уезде”, где был лишен жизни даже “старик – гаджи на поле во время свершения намаза”. Подверглось разграблению селение Карабулах, окружив которое “Ваган Папазян с 50 бойцами” открыли “убийственный огонь с окрестных высот”. Азербайджанцы, “с криками метавшиеся по улицам”, оказались “безжалостно перебиты”. Армяне вошли “в заваленное трупами село”, приступив к поджогу домов
Шехтман П. Пламя давних пожаров
По свидетельству В. Маевского, участие “армянских тайных организаций” в “главнейших кровавых столкновениях явилось фактом, не подлежащим никакому сомнению”
Маевский В. Армяно-татарская смута на Кавказе как один из фазисов армянского вопроса
http://karabakh-doc.azerall.info/ru/istoch/is010.htm
АВГУСТОВСКИЕ СОБЫТИЯ. ПОЖАРЫ НА ПРОМЫСЛАХ
18 августа 1905 г. в Шушинском уезде были зафиксированы “кровавые столкновения” между армянами и азербайджанцами
Хроника. Приложение к: Лев Троцкий. Наша первая революция
http://www.1917.com/Marxism/Trotsky/CW/Trotsky-1906/Cronicle.html
Российское телеграфное агентство сообщало, что двумя днями раньше, 16 августа армяне Шуши “внезапно напали на мусульман, живущих и торгующих в армянской части города”, вырезав “всех их”. Следом армяне подожгли целый поселок из 40 домов у Эриванских ворот. Мусульмане численностью 100 человек, “имея во главе бывшего владетельного хана и председателя комитета по умиротворению Джеванширского уезда, направились в армянскую часть для успокоения населения, но армяне, напав на них, ранили многих, а остальных взяли в плен”
Шехтман П. Пламя давних пожаров.
Все дороги в Шушу были перерезаны, и азербайджанцы остались без связи с внешним миром, испытывая нужду в продовольствии. Наместник Воронцов-Дашков отказался принять в Тифлисе азербайджанскую делегацию, тем самым как бы санкционировав дальнейшее обострение ситуации.
Шмаков А. Свобода и евреи
(http://rus-sky.com/history/library/shmakov/shmakov3.htm ).
Естественно, сведения о событиях в Карабахе вызвали реакцию жителей Баку.
В середине августа в Баку началась забастовка водителей конок (предшественник трамвая), большую часть которых составляли армяне. Власти обеспечили функционирование этого вида общественного транспорта, посадив на места забастовщиков солдат. 20 августа трое армян обстреляли конку, убив солдата-кучера. Последовавшая следом перестрелка с осуществлявшими преследование казаками привела к гибели правивших конкой солдат и нескольких пассажиров-азербайджанцев. Внезапно раздавшийся бой колоколов армянской церкви послужил для лавочников-армян сигналом к открытию стрельбы по азербайджанцам. Из окон армянских домов посыпался град пуль, причем их жертвами были не только азербайджанцы, но и русские и грузины. Убивали всех попадавшихся под руки: водоносов, извозчиков.
Несмотря на всю трагичность происшедшего, московская газета «Русское слово» ограничилась короткой сводкой: «20-го августа в Баку началась стрельба между татарами и армянами; есть убитые»
Заметка в газете “Русское Слово” (Москва) от 23 августа 1905 г.
http://starosti.ru/archiv/september1905.html ).
Наступил черед нефтяных промыслов. Ранним утром 24 августа нефтепромышленники получили депешу о том, что площади “Балаханы, Сабунчи, Романинская выгорели”, а “Биби-Эйбат весь горит”. Город оказался во власти огня. Описывая грандиозный пожар в Баку, корреспондент одной из центральных газет констатировал, что “по отдельным местам” очевидно, что пожары явились следствием поджогов (На Кавказе. Заметка в газете “Русское слово” от 26 августа 1905 г.
http://starosti.ru/archiv/september1905.html ).
“Баку горит”, — констатировал в своем дневнике известный русский живописец, историк искусств Александр Бенуа . Промысла “превратились в груду развалин, усеянных человеческими трупами и дымящимися обломками еще вчерашнего богатства”
Бенуа А. Дневник 1905 года http://www.nasledie-rus.ru/podshivka/5811.php
За пять суток сгорело 1429 нефтяных вышек – свыше 58% всех нефтепромыслов Каспия. От пожаров пострадала и вся инфраструктура – перегонные заводы, мастерские, жилые дома рабочих и специалистов. В хранилищах сгорело почти 6 миллионов пудов нефти. Число человеческих жертв неизвестно, пожары лишь подхлестнули погромщиков. Армяно-азербайджанские столкновения продолжались до октября, а с ноября и до конца 1905 года весь Баку, включая нефтепромыслы, из-за очередной забастовки оставался без телеграфной и телефонной связи с остальной страной.
Августовские пожары и потрясения 1905-го резко снизили объемы нефтедобычи. Если в первые 20 дней августа, до начала пожара, в Баку добыли свыше 32 млн пудов нефти, то за весь сентябрь – только 2 млн. В сентябре того же года на Каспии впервые за много десятилетий не заключалось никаких сделок с нефтью.