Savage Chic: A Fool’s Chronicle of the Caucasus by Kardash Onnig is a fascinating memoir of a diaspora Armenian visiting Karabakh and describing his impressions of the region, its people, and their conflict with Azerbaijan. Filled with religious imagery, symbolism, and artistic references, Savage Chic gives an Armenian perspective of the war that usually goes unheard. Onnig’s writing is meant to unsettle mainstream Armenian discourse around their self-perception and their involvement in the Nagorno-Karabakh war.
What makes Onnig unique is how honestly he points out what he refers to as the hypocrisy of his own people. When referring to highly regarded Armenian figures, he says things like “I am sickened by his [Zori Balayan’s] constant stereotyping of Azeris as inhuman barbarians, and Artsakhis as heroes with high Christian morals … This despite the common knowledge that someone million Armenians and Artsakhis freely worships Christ in churches throughout Muslim countries, whereas Armenians and Artsakhis proudly claim that their land is free from all Muslims.” (23-24) He describes how “One after the other, pompous Armenian and Artsakhi academicians give speeches like orators, and if you listen to what they are saying it is total bullshit, propaganda, and self-justification, naked lies.” (51) Onnig makes it a point to call out prominent Armenians on their untruths, and does so relentlessly in his book.
The memoir goes in-depth in describing stories of violence that its author heard while speaking to his compatriots: “the guard mentioned with great pride the fedayee who blew up a bus full of Azeris and school children right in front of the monastery. Rafig asked him if he knew the person who committed the act. The guard said he would be honored to shake the hand of that hero, and at this Rafig extended his hand.” (38) Onnig is shocked at how much pride they take in the violence they commit, and how it is all described in front of children. “One day [we] took 11 kids, ages six to 16, to a picnic. Rafig told the children the story of how he caught an Azeri with a mouth full of gold teeth (he always looked for the ones with plenty of gold teeth), tied the guy down, pulled all his teeth out, gave him a shovel to dig a deep hole while blood poured out of his mouth, then smashed his head with the shovel, cracking it open, and buried him in the hole. The kids all listened with fascination.” (34-35) Onnig has no qualms about bringing to light the pure, unjustified hatred that the Karabakh Armenians (referred to as Artsakhis) have toward their Azeri neighbors, describing how “The Artsakhis burned Shusha so that the Azeris who were escaping from their homes could look back and see them on fire all the way from Baku and give up hope of ever returning.” (51)
Kardash Onnig on numerous occasions gives credit to Azerbaijanis for their cultural accomplishments, and chastises Armenians for not doing the same. “Here in Shushi, when one wanders around the ruins of buildings, blown-up theaters, desecrated monuments of poets and musicians, a ravaged building where 400 craftsmen produced musical instruments, cafes that were decorated with murals to give wings to the imagination, one knows this place was once home to a cultured people that appreciated the arts. Contrast the Azeri heritage with Stepanagert’s monuments, which are exclusively dedicated to dead warriors. One can’t help thinking that such an obvious disparity in the cultural arena has only served to deepen the Artsakhis’ hatred and envy.” (97) The memoir also shows the author’s own journey through battling prejudice:
“The more I wander around the ruins of Shushi, the hollowed mosques, burned-out apartment buildings, and public baths, the more I come to respect the Azeris who inhabited this deserted town. Azeris pursued a certain esthetic in the roads they built and the architecture of their houses. They built fountains on all street corners, three theaters, an outdoor movie house, cafes and parks all over town, chaikhanes (tea houses), and three mosques. I was impressed by the colorfulness in the interior of their homes – they often used bright magentas and chartreuse greens on the walls – the simplicity and efficiency in the treatment of their gardens, the decorations of their living quarters, and the playfulness of the colors and adornments in their children’s rooms. The imagination runs wild across the bright bed covers and couches in these environments. It is sad that the Artsakhis consider the Azeris uncultured barbarians.” (57)
Onnig points out multiple times how much theft took place during the war, and how much Azerbaijani property was taken by Artsakhis. “We share lunch together, and also lots of tea. He tells me stories from his life: about how he shot a wealthy Azeri who was driving an enormous limousine – the kind Russian officials drive around in – and how he used the money from the sale of the limo to pay his son’s medical tuition for a year. Pointing to 50 or more fruit trees on his property, Jorig says they’re all from Agdam, the city of 100,000 Azeris, which the Artsakhis conquered and have since looted. In the afternoon we play backgammon, more loot from an Azeri home, with carvings of beautiful dancing women. He points all around the house at rugs, tables. Also tools, dishes, pots. All stolen from Azeri homes.” (28)
In his memoir, Onnig extensively details the corruption and difficulty of daily life in Karabakh. “David, one of my apprentices who serves as an altar boy at the church, mentioned that the archbishop just had a $10,000 dollar ceremonial cloak made, with golden threads and pearls. He is always out traveling in Europe, the US, England, and the Middle East mustering support for his and his colleagues’ gluttonous Christian lifestyle (or shall we call it support against Muslims), while Shushi drinks poisoned water, breathes asbestos air, with neither employment nor a vision or prospect.“ (70) Apart from the obvious problems of the Artsakhis, there are also the more nuanced hardships that he describes: “Here in Shushi they have become so accustomed to living on the looted property, they have no identity of their own. The stores are full of Azeri and Turkish products, with blazing Turkish lettering everywhere, yet they curse the Turks all day and all night. They are enveloped in the esthetic of looted architecture, home utensils, rugs on their walls and floors. Wall decorations are Azeri paintings; their bed covers, the mattresses on which they sleep, are those on which Azeris procreated.” (59)
What is perhaps most powerful about Savage Chic is how it gives “other” Armenians a voice to share their opinions about the situation, which is an opportunity many of them do not generally get. Onnig quotes people saying “‘Artsakhis begin to kill children. This is why the Azeris escaped,’ Vartan adds, ‘not because they were not good fighters, but because in war the Artsakhis broke the most fundamental of human rights.’” (54-55) Such a statement would never be delivered to the masses by mainstream Armenian publishers, because anything that goes against the national narrative is suppressed, even by opposition parties. With Onnig, people are able to say things like “‘Until we look at ourselves and face the reality of our murderous, barbaric behavior against Azeris, against humanity and ultimately against each one of ourselves, until we come to terms with our deeds, we will suffer the consequences,’” (112) and he is able to preserve these statements as historical accounts from eyewitnesses which serve to add some nuance to the discussion surrounding the conflict. Kardash Onnig displays a herculean effort in trying to be objective and showing a diverse array of perspectives within the Armenian community.
Kardaş Onnikin “Savage Chic: A Fool’s Chronicle of the Caucasus” kitabı Qarabağa səfər etmiş erməni diasporunun nümayəndəsinin heyranedici memuarlarıdır. “Savage Chic” Onnikin region, insanlar və Azərbaycanla münaqişə haqqında təəssüratlarını təsvir edir.
Dini təsvirlər, simvolizm və bədii istinadlarla dolu olan “Savage Chic” müharibəyə erməni tərəfindən alternativ, adətən səsləndirilməyən baxışı əks etdirir. Onnikin kitabı ermənilərin özlərini dərk etmələri və Dağlıq Qarabağ müharibəsində iştirakları ilə bağlı əsas erməni diskursunu məhv etmək məqsədi daşıyır.
Onniki unikal edən xalqının ikiüzlülüyündən dürüst danışmaq bacarığıdır. O, hörmətli erməni xadimlərinə istinad edərək bunları deyir: “Onun [Zori Balayanın] daim azərbaycanlıları qeyri-insani barbarlar, artsaxlıları isə yüksək xristian əxlaqi prinsipləri olan qəhrəmanlar kimi göstərməsindən ürəyim bulanır. … Bir milyona yaxın erməninin və artsaxlıların müsəlman ölkələrinin kilsələrində İsa Məsihə sərbəst ibadət etməsinə baxmayaraq, ermənilər və artsaxlılar qürurla öz torpaqlarının bütün müsəlmanlardan azad olduğunu bəyan edirlər” (23-24). O, “bir-birinin ardınca təmtəraqlı erməni və artsax akademiklərinin natiqlər kimi çıxışlar etdiyini təsvir edir və onların dediklərini “cəfəngiyat, təbliğat və özünü doğrultmaq, açıq yalan” adlandırır. (51) Onnik məşhur ermənilərin yalanlarını ifşa etmək lazım olduğunu təkid edir və kitabında bunu yorulmadan təkrarlayır.
Müəllifin həmyerliləri ilə söhbətlərində eşitdiyi zorakılıq əhvalatları ətraflı təsvir edilir: “Mühafizəçi monastırın düz qarşısında azərbaycanlılar və o cümlədən məktəblilərlə dolu avtobusu partladan fədayini böyük iftixarla xatırlayırdı. Rafiq ondan bu əməli törədən şəxsi tanıyıb-tanımadığını soruşdu. Mühafizəçi bu qəhrəmanın əlini sıxmağın onun üçün şərəf olacağını dedi və eyni zamanda Rafiq ona əlini uzatdı. (38) Onnik onların zorakılıqdan necə qürur duyduqlarından və bunun uşaqların gözü qarşısında necə təsvir edildiyindən şoka düşür. “Bir gün [biz] 6-16 yaş arasında olan 11 uşağı piknikə apardıq. Rafiq uşaqlara bir əhvalat danışdı: ağzı qızıl dişlə dolu olan bir azərbaycanlını tutur (hər zaman çoxlu qızıl dişi olanları axtarırdı), oğlanın əl-qolunu bağlayır, bütün dişlərini çəkir və ağzından qan axarkən ona dərin çuxur qazmaq üçün kürək verir. Sonra kürəklə başını yarıb onu çuxurda basdırır. Bütün uşaqlar heyranlıqla dinləyirdilər. (34-35) Onnik Qarabağ ermənilərinin (artsaxlıların) azərbaycanlı qonşularına qarşı böyük, əsassız nifrətini ortaya qoyur, “Artsaxlılar Şuşanı yandırdılar ki, evlərindən qaçan azərbaycanlılar arxalarına baxıb görsünlər evləri yanır və həmişəlik geri dönəcəklərinə ümidlərini itirsinlər”. (51)
Kardaş Onnik azərbaycanlılara mədəni nailiyyətlərinə görə hörmət bəsləyir, erməniləri isə bunu etmədiklərinə görə qınayır. “Budur, Şuşidə (Şuşada) binaların xarabalıqlarını, uçurulmuş teatrları, şair və musiqiçilərin dağıdılmış abidələrini, 400 ustanın musiqi alətləri yaratdığı dağıdılmış binanı, fantaziyaya qanad verən freskalarla bəzədilmiş kafeni gəzərkən aydın olur ki, bu yer bir vaxtlar sənətə qiymət verən mədəni insanların evi olub. Azərbaycan irsini Stepanakertin sırf həlak olmuş əsgərlərə həsr olunmuş abidələri ilə müqayisə edin. Çox guman ki, mədəni sahədə belə aşkar bərabərsizlik Artsax xalqının nifrətini və paxıllığını daha da gücləndirdi”. (97) Memuarlarda müəllif həm də qərəzlə mübarizə yolunda öz səyahətini göstərir:
“Şuşinin (Şuşanın) xarabalıqlarını, dağıdılmış məscidləri, yandırılmış yaşayış binalarını və hamamları gəzdikcə, bu tərk edilmiş şəhərdə yaşayan azərbaycanlılara bir o qədər hörmət etməyə başlayıram. Azərbaycanlılar çəkdikləri yollarda, evlərinin memarlığında müəyyən estetikaya can atırdılar. Hər küncdə fəvvarələr, üç teatr, açıq səma altında kinoteatr, şəhər boyu kafe və parklar, çayxanalar və üç məscid tikdirdilər. Evlərinin interyerlərinin rəngarəngliyi – onlar tez-tez divarlarda parlaq bənövşəyi və yaşılımtıl rənglərdən istifadə edirdilər, bağların saxlanmasında sadəlik və səmərəlilik, yaşayış sahələrinin bəzədilməsi, eləcə də rənglərin oynaqlığı və uşaq otaqlarında bəzəklər məni heyran etdi. Parlaq rəngli divanlar və çarpayılar sahiblərinin zəngin təxəyyülünə dəlalət edir. Çox təəssüf ki, artsaxlılar azərbaycanlıları mədəniyyətsiz barbar hesab edir” (57).
Onnik dönə-dönə göstərir ki, müharibə zamanı nə qədər quldurluq edilib, nə qədər Azərbaycan mülkü artsaxlılar tərəfindən mənimsənilib. “Bir yerdə nahar edirik, həm də çoxlu çay içirik. O, mənə həyatından əhvalatları danışır: adətən rus məmurlarına məxsus nəhəng limuzini sürən varlı azərbaycanlını necə güllələyib öldürdü – və limuzinin satışından əldə etdiyi pulu oğlunun illik tibbi təhsili üçün xərclədi. Öz ərazisində 50 və ya daha çox meyvə ağacına işarə edən Jorik deyir ki, onların hamısı artsaxlıların işğal edib taladığı 100 min azərbaycanlının yaşadığı Ağdam şəhərindəndir. Gündüz nərd oynayırıq – bu da Azərbaycan evindəndir, üzərində gözəl rəqs edən qadınların təsvirləri oyulmuşdur. Xalçalar, masalar, alətlər, qablar, tavalar. Azərbaycanlıların evlərindən hər şey oğurlanıb” (28).
Onnik öz xatirələrində Qarabağda baş verən fəsadları, gündəlik həyatın çətinliyini ətraflı təsvir edir. “Kilsədə xidmət edən şagirdlərimdən biri olan David arxiyepiskopun qızıl saplar və mirvarilərlə 10.000 dollarlıq mərasim paltarı tikdiyini qeyd etdi. O, davamlı olaraq Avropanı, ABŞ-ı, İngiltərəni və Yaxın Şərqi gəzərək özünün və həmkarlarının doyumsuz xristian həyat tərzi üçün yardım (yaxud bizim dildə desək, müsəlmanlara qarşı yardım) toplayır, Şuşadakılar isə zəhərli su içir, asbestli hava ilə nəfəs alır, işsiz və perspektivsiz yaşayırlar (70). Artsaxlıların aşkar problemləri ilə yanaşı, onun təsvir etdiyi daha təfərrüatlı çətinliklər də var: “Burada, Şuşidə (Şuşada) talan edilmiş əmlakdan istifadə etməklə həyata o qədər öyrəşiblər ki, şəxsiyyətlərini itiriblər. Dükanlar türk hərfləri ilə parlayan Azərbaycan və türk malları ilə doludur, amma gecə-gündüz türkləri söyürlər. Onlar sözün əsl mənasında talan edilmiş memarlığın, məişət əşyalarının, divar və döşəmələrdəki xalçaların estetikasına bürünmüşlər. Divar bəzəkləri Azərbaycan rəssamlığıdır; onların örtükləri, yatdıqları döşəklər azərbaycanlıların döşəklərdir, hansıların üstündə ki, onlar öz övladlarını dünyaya gətiriblər ” (59).
Savage Chic-in ən güclü tərəfi odur ki, kitab “digər” ermənilərə vəziyyətlə bağlı fikirlərini bildirmək imkanı verir və bu, onların bir çoxunun adətən əldə etmədiyi fürsətdir. Onnik müxtəlif insanlardan sitat gətirir: “Artsaxlılar uşaqları öldürməyə başlayırlar. Buna görə azərbaycanlılar qaçdılar, – Vardan əlavə edir, – pis döyüşçü olduqları üçün deyil, artsaxlılar müharibədə fundamental insan hüquqlarını pozduqlarına görə qaçdılar “(54-55). Kütləvi ədəbiyyatda belə bəyanatlar heç vaxt erməni naşirləri tərəfindən səsləndirilməyəcək, çünki milli narrativə zidd olan hər şey hətta müxalifət partiyaları tərəfindən də sıxışdırılır. Onniklə belə fikirlər səsləndirmək mümkün olur: “Biz azərbaycanlılara, insanlığa, nəhayət, özümüzə qarşı apardığımız qanlı, barbar davranışlarımızın reallığını dərk etməyənə qədər, əməllərimizlə barışmayana qədər nəticələrindən əziyyət çəkəcəyik” (112) və o, bu ifadələri münaqişə ilə bağlı müzakirələrə müəyyən nüans əlavə edən tarixi şahid ifadələri kimi qoruyub saxlaya bilir. Kardaş Onnik obyektiv olmağa və erməni icması daxilində müxtəlif nöqteyi-nəzərləri nümayiş etdirməyə çalışaraq titanik səy göstərir.
Savage Chic: A Fool’s Chronicle of the Caucasus Кардаша Онника – это увлекательные мемуары представителя армянской диаспоры, посетившего Карабах и описывающего впечатления о регионе, народе и конфликте с Азербайджаном.
Наполненный религиозными образами, символикой и художественными отсылками, Savage Chic отражает альтернативный взгляд армянина на войну, как правило, остающийся неуслышанным. Труд Онника призван разрушить господствующий армянский дискурс вокруг собственного самовосприятия и причастности к войне в Нагорном Карабахе.
Уникальным Онника делает то, как честно он говорит о лицемерии своего народа. Ссылаясь на уважаемых армянских деятелей, он говорит следующее: «Меня тошнит от того, что он [Зорий Балаян] постоянно изображает азербайджанцев как бесчеловечных варваров, а арцахцев как героев с высокими христианскими моральными принципами. … И это, несмотря на общеизвестный факт, что около миллиона армян и арцахцев свободно поклоняются Иисусу Христу в церквях мусульманских стран, тогда как армяне и арцахцы с гордостью заявляют, что их земля полностью свободна от мусульман». (23-24) Он описывает, как «один за другим напыщенные армянские и арцахские академики произносят речи, словно ораторы, и если вы послушаете, что они говорят, то это полная чушь, пропаганда и самооправдание, неприкрытая ложь». (51) Онник настаивает на том, что необходимо изобличать известных армян во лжи, и в своей книге неустанно делает это.
В мемуарах подробно описаны истории насилия, которые автор слышал в разговоре со своими соотечественниками: «Охранник с большой гордостью упомянул федаи, взорвавшего автобус, полный азербайджанцев, в том числе школьников, прямо перед монастырем. Рафик спросил его, знает ли он человека, совершившего это деяние. Охранник сказал, что для него будет честью пожать руку этому герою, и при этом Рафик протянул ему руку». (38) Онник шокирован тем, насколько они гордятся совершаемым насилием и как все это описывается перед детьми. «Однажды [мы] взяли 11 детей в возрасте от шести до 16 лет на пикник. Рафик рассказал детям историю о том, как он поймал азербайджанца с полным ртом золотых зубов (он всегда искал тех, у кого много золотых зубов), привязал парня, вырвал все зубы, дал ему лопату, чтобы выкопать глубокую яму, в то время как кровь текла из его рта. Затем он разбил голову лопатой, расколол ее и похоронил парня в яме. Все дети с восхищением слушали (34-35). Онник выявляет жгучую, неоправданную ненависть карабахских армян (называемых арцахцами) к своим азербайджанским соседям, описывая, как «арцахцы сожгли Шушу, так что азербайджанцы, бежавшие из своих домов, могли оглянуться назад, увидеть их горящими и потерять надежду когда-нибудь вернуться». (51)
Кардаш Онник неоднократно отдает должное азербайджанцам за их культурные достижения и упрекает армян за то, что они не поступают так же. «Здесь, в Шуши (Шуше), гуляя по развалинам зданий, взорванных театров, оскверненных памятников поэтам и музыкантам, разрушенного здания, где 400 мастеров создавали музыкальные инструменты, кафе, украшенного фресками, дающими крылья воображению, становится ясно, что это место когда-то было домом для культурных людей, которые ценили искусство. Сравните азербайджанское наследие с памятниками Степанакерта, которые посвящены исключительно погибшим воинам. Невозможно не думать о том, что очевидное неравенство в культурной сфере только усугубило ненависть и зависть арцахцев»(97). В мемуарах также показано собственное путешествие автора через борьбу с предрассудками:
«Чем больше я брожу по руинам Шуши, разрушенным мечетям, сгоревшим многоквартирным домам и общественным баням, тем больше я начинаю уважать азербайджанцев, населявших этот заброшенный город. Азербайджанцы стремились к определенной эстетике в построенных ими дорогах и архитектуре своих домов. Они построили фонтаны на каждом углу, три театра, открытый кинотеатр, кафе и парки по всему городу, чайханы и три мечети. Меня впечатлили красочность интерьера их домов – они часто использовали яркие пурпурные и зеленоватые оттенки на стенах, простота и эффективность в уходе за садами, отделка жилых помещений, а также игривость цветов и красок, украшения в детских комнатах. Яркие диваны и покрывала свидетельствуют о богатой фантазии их владельцев. Печально, что арцахцы считают азербайджанцев некультурными варварами». (57)
Онник неоднократно указывает, сколько грабежей было совершено во время войны, и сколько азербайджанской собственности было присвоено арцахцами. «Мы вместе обедаем, а также пьем много чая. Он рассказывает мне истории из своей жизни: о том, как он застрелил богатого азербайджанца, водившего огромный лимузин, на котором разъезжают российские чиновники – и как он использовал деньги от продажи лимузина, чтобы оплатить годовое обучение своего сына в медицинском. Указывая на 50 или более фруктовых деревьев на своей территории, Жорик говорит, что все они из Агдама, города с населением 100 000 азербайджанцев, который арцахцы завоевали и разграбили. Днем мы играем в нарды – это тоже добыча из азербайджанского дома, на них резные изображения красивых танцующих женщин. Он показывает по всему дому на коврики, столы, инструменты, посуду, кастрюли. Все украдено из домов азербайджанцев». (28)
В своих мемуарах Онник подробно описывает коррупцию и трудности повседневной жизни в Карабахе. «Давид, один из моих учеников, который является прислужником в церкви, упомянул, что архиепископ только что сшил церемониальную мантию за 10 000 долларов с золотыми нитями и жемчугом. Он постоянно путешествует по Европе, США, Англии и Ближнему Востоку, собирая помощь для ненасытного христианского образа жизни себя и своих коллег (или, как мы называем это, помощь против мусульман), в то время как люди в Шуши (Шуше) пьют отравленную воду, вдыхают асбест вместе с воздухом, живут без работы и перспектив» (70). Помимо очевидных проблем арцахцев, существуют и более детальные трудности, которые он описывает: «Здесь, в Шуши (Шуше), они настолько привыкли к жизни с использованием награбленного имущества, что потеряли самобытность. В магазинах полно азербайджанских и турецких товаров с блестящими турецкими надписями, но они проклинают турок день и ночь. Они буквально окутаны эстетикой разграбленной архитектуры, домашней утварью, коврами на стенах и полах. Настенные украшения — это азербайджанская живопись; их покрывала, матрасы, на которых они спят — это те самые, на которых азербайджанцы рожали свое потомство». (59)
Самая сильная сторона Savage Chic в том, что книга дает возможность высказывать свое мнение о ситуации «иным» армянам, а это возможность, которую многие из них обычно не получают. Онник цитирует: «Арцахцы начинают убивать детей. Вот почему азербайджанцы сбежали, – добавляет Вардан, – не потому, что они были плохими бойцами, а потому, что на войне арцахцы посягнули на основополагающие права человека» (54-55). Подобные заявления никогда не будут озвучены армянскими издателями в массовой литературе, потому что все, что противоречит национальному нарративу, подавляется даже оппозиционными партиями. У Онника становится возможным озвучивание подобных мыслей: «Пока мы не посмотрим на себя и не воспримем реальность нашего кровавого, варварского поведения против азербайджанцев, против человечества и, в конечном итоге, против самих себя, пока мы не смиримся со своими деяниями, мы будет страдать от последствий» (112), и он может сохранить эти утверждения как исторические свидетельства очевидцев, которые добавляют некоторый нюанс в дискуссию, касающуюся конфликта. Кардаш Онник прилагает титанические усилия, пытаясь быть объективным и демонстрируя разнообразные точки зрения внутри армянской общины.
