The given text is compelling in the sense that it allows us to look at the “Armenian problem” from the standpoint of the Armenian elites of the pre-Soviet period. The author of the text, Hovhannes Kajaznuni, was an architect and intellectual, who would go on to become the first prime minister of independent Armenia on June 6th, 1918. Although at one point in the early 20th century Kajaznuni entertained the ideas of Armenian ethnonationalism, he could generally be described as a moderate in his views and politics – in 1905 he was part of a committee that advocated to end Armenian battalion attacks on Muslims, and while in a position of a prime minister, Kajaznuni’s leadership was relatively balanced.
The written report is based on a speech Kajaznuni gave at the Dashnaktsutyun congress held in Bucharest in 1923. The report begins with Kajaznuni’s memories of the First World War. Of course, his description of the tragic events of 1915 is presented exclusively from the Armenian standpoint, and yet, one paragraph on page 6 stands out in particular:
“Again, it would be useless to ask today to what extent the participation of volunteers in the war was a contributory cause of the Armenian calamity. No one can claim that the savage persecutions would not have taken place if our behavior on this side of the frontier was different, as not one can claim the contrary, that the persecutions would have been the same even if we had not shown hostility to the Turks.
Following this passage, Kajaznuni writes more directly:
“The proof is, however – and this is essential – that it was the struggle against the Turkish government that began decades ago, against which the Turkish government brought about the deportation or extermination of the Armenian people in Turkey and the desolation of Turkish Armenia. This was a terrible fact!”
In other words, the tragic deaths as well as the deportation of Armenians from Western Anatolia in 1915, which the Armenians today present as a “genocide”, were a result of radical Armenian uprisings and the Ottoman government’s move to fight them.
Kajaznuni gives an interesting account of the general mood of the Armenians before the 1915 war. On page 5 he writes:
“In the Fall of 1914 Armenian volunteer bands organized themselves and fought against the Turks because they could not refrain themselves from organizing and refrain themselves from fighting. This was an inevitable result of psychology on which the Armenian people had nourished itself during an entire generation: that mentality should have found its expression, and did so.” Contrary to the modern Armenian narratives that attempt to present the Ottoman government to have baselessly attacked ordinary Armenians, Kajaznuni sheds light on the pre-1915 anti-Turkish movements amongst Armenians, which led to the formation of their anti-Turkish rebellion groups that subsequently fought against the Ottomans.
Kajaznuni then talks about the importance of Armenian hopes for Russian support:
“Without any positive basis of fact, we believed that the Tzarist government would grant us more-or-less broad self-government in the Caucasus and in the Armenian vilayets liberated from Turkey as a reward for our loyalty, our efforts, and assistance. We had created a dense atmosphere of illusion in our minds. We had implanted our own desires into the minds of others; we had lost our sense of reality and were carried away with our dreams… We overestimated the ability of the Armenian people, their political and military power, and overestimated the extent and importance of the services our people rendered to the Russians. And by overestimating our very modest worth and merit we were naturally exaggerating our hopes and expectations.”
The report brings attention to the inner workings of independent Armenia of 1918-1920. Kajaznuni refers to Armenia of that time as a “democracy in form, a party dictatorship in reality,” ironically referring to the voting results, where out of the 80 members of parliament 72 ended up being the representatives of the Dashnak party. Echoes of an intense political rivalry can be heard in his speech when he narrates the events that preceded the 1920s Armenian-Turkish war. Kajaznuni blames his predecessors for not taking any actions to avoid a war, accusing them of not knowing the real state of their own army, and calls them “inexperienced and ignorant.”
There’s something curious in the way Kajaznuni attempts to distance himself from the preposterous and unattainable demands for the Armenian territorial borders, which the Armenian diplomats presented at the 1919 Paris conference. He calls the fact of the demands being preposterous “childish and silly.” It’s humorous, of course, since it begs the question of who was responsible for the absurd demands, if not the party and government? Did the delegation depart Yerevan for Paris with a mind of its own?
Kajaznuni arrives at a reasonable and direct conclusion that the “Dashnaktsuyun” party must be disbanded, as there no longer is a necessity for its existence. He compares the Dashnak-era Armenia and the Soviet Armenia of 1923, and arrives at unsettling conclusions, while also alluding to the repressive politics that the Dashnak government-led against its own Muslim population:
“We had wars with Georgia, Azerbaijan, and Turkey. The Bolsheviks have had none. We had continual internal fights – Agapapa (Akbaba), Zot (Zod), Zanki-Bazar (Zengibasar), Vedi-Bazar (Vedibasar), the valleys of Milli (Milin), Sharour(Şerur) Nakhichevan (Nahcivan), Zangezour (Zengezur). The Bolsheviks have had no internal fights, except those in connection with the “Februarian” revolt. We had kept the entire country under arms, in constant fighting, we had kept all working hands on the battlefields at all times when there was the greatest demand for construction work. The Bolsheviks have freed the people from that calamity, from that heavy burden.”
Considering that Armenia was already under Bolshevik rule when this speech was given, Kajaznuni’s general pro-Soviet perspective is understandable. With that said, he continuously touches upon subjects that are well known to his audience – the members of the Dashnaktsuyun party. It’s important to read this text between the lines, in order to understand some of the deeper grievances of the Armenian elite of the time – things Kajaznuni was not saying aloud, though often alluding to. Interestingly, a lot of the narratives, conclusions, and grievances expressed by Kajaznuni are well understood by the modern reader 100 years later, following the events of 2020.
Təqdim olunan mətn erməni probleminə erməni elitasının gözü ilə baxmağa imkan verdiyinə görə maraqlıdır.
İxtisasca memar olan, XX əsrin əvvəllərində erməni millətçiliyinin idealları ilə maraqlanan ziyalı Ovanes Kacaznuni 6 İyun 1918 -ci ildə müstəqil Ermənistanın ilk baş naziri olur və bu vəzifəni 7 avqust 1919-cu ilə qədər tutur.
Kacaznunini “mötədil” adlandırmaq olar – 1905-ci ildə o, erməni qoşunlarının müsəlmanlara hücumunun dayandırılmasına cəhd edən komissiyanın tərkibinə daxil idi və ümumiyyətlə, baş nazir vəzifəsində nisbətən balanslaşdırılmış siyasət yürütməyə çalışırdı.
Öz manifestini – 1923-cü ilin aprelində Buxarestdə Daşnaksütyun partiyasının qurultayında etdiyi çıxışını Kacaznuni Birinci Dünya Müharibəsi dövrünün xatirələri ilə başlayır.
1915-ci il hadisələrinə erməni millətçisi mövqeyindən baxan Kacaznuni onları qırğın adlandırır və hadisələri arsenalında olan bütün ritorik üsullardan (inqilabdan əvvəlki təhsili sayəsində isə bu arsenal kifayət qədər geniş və müxtəlif idi) istifadə edərək təsvir edir. Eyni zamanda, növbəti şübhəli abzas, yəqin ki, diqqətli oxucunun nəzərini cəlb edəcək (altıncı səhifə):
“Artıq könüllülərimizin müharibədəki iştirakının erməni xalqının kədərində hansı rol oynadığını soruşmaq mənasızdır. Heç kim dəqiq deyə bilməz ki, sərhədin bu tayında hərəkətlərimiz fərqli olsa idi, qəddar cəza tədbirləri də olmazdı, ya da biz türklərə qarşı ədavətimizi nümayiş etdirməsəydik tədbirlər eyni cür ola bilərdi. Bu elə bir mövzudur ki, ona müxtəlif cür nöqteyi-nəzərlər ola bilər.”
Bu qeyri-müəyyən keçiddən sonra Kacaznuni artıq daha açıq yazır:
“Amma şübhəsizdir ki, həm də bu çox vacibdir ki, məhz türk hakimiyyətinə qarşı onilliklər əvvəl başlanan mübarizə Türkiyədə erməni xalqının məhvinə və deportasiyasına gətirib çıxardı və Türkiyə Ermənistanını viran qoydu. Bu fakt danılmayacaq dərəcədə dəhşətlidir!”
Daşnak dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etsək: 1915-ci ildə Şərqi Anadoludan ermənilərin deportasiyası – erməni tərəfi bunu “soyqırım” adlandırır – məhz radikal erməni millətçilərinin və inqilabçılarının fəaliyyəti nəticəsində baş vermişdi.
Kacaznuni erməni cəmiyyətinin müharibədən əvvəlki əhvalının maraqlı təsvirini verir. Beşinci səhifədə o, yazır: “1914-cü ilin payızında erməni könüllü qoşunları özləri mütəşəkkilləşir və türklərlə müharibəyə yollanır, çünki onlar özlərini mütəşəkkilləşməkdən və döyüşdən saxlaya bilmirlər. Bu, erməni xalqının bütün nəsil boyu özünü məruz qoyduğu psixoloji basqının qarşısıalınmaz nəticəsi idi: bu hiss necəsə ifadə yolunu tapmalı idi və tapdı da.” Beləliklə, Kacaznuni birbaşa bildirir ki, hələ 1915-ci ilin aprel ayına qədər Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə iştirak edən geniş könüllülər hərəkatı artıq var idi.
Daha sonra Kacaznuni ermənilərin Rusiyadan köməklə bağlı ümidlərinin də rol oynadığını söyləyir: “Heç bir rasional əsası olmadan biz inanırdıq ki, çar hökuməti bizim inamımıza, səylərimizə və köməyimizə görə mükafat olaraq bizə Qafqazda və azad olunmuş vilayətlərdə az və ya çox dərəcədə özünüidarəetmə verəcəkdir. O, davam edir: “Biz beynimizdə boğucu illüziyalar mühiti yaratdıq. Biz öz arzularımızı başqalarının şüurunda yerləşdirmişdik; biz reallıq hissini itirmiş və arzularımızın bizi idarə etməsinə icazə vermişdik… Biz erməni xalqının resurslarını düzgün qiymətləndirmədik – onun siyasi və hərbi gücünü, Rusiya üçün göstərdiyimiz xidmətlərin dəyərini çox yüksək görürdük.
Kacaznuninin 1918-1920-ci illərdə müstəqil Ermənistanın daxili həyatı haqqında ifadələri də maraq doğurur. O, həmin dövrün Ermənistan Respublikasını “formaca demokratik, əslində isə partiya diktaturası” adlandırır, “ədalətli” seçkilər nəticəsində parlamentin 80 deputatından 72-nin daşnak partiyasının nümayəndəsi olduğu haqda istehza ilə yazır.
Şiddətli siyasi mübarizənin əks-sədasını 1920-ci il erməni-türk müharibəsinə qədər baş verən hadisələr haqqında söylədiklərində də eşitmək olar. O, baş nazir vəzifəsinə gələn varislərini müharibənin qarşısını almaq üçün heç bir səy göstərməməkdə günahlandırır, ordunun real vəziyyətindən bixəbər olduqlarını deyir və onları “təcrübəsiz və cahil” adlandırır.
Maraqlı bir məsələ də Kacaznuninin 1919-cu ildə Paris konfransında erməni diplomatları tərəfindən irəli sürülən Ermənistanın sərhədləri barədə tamamilə qeyri-mümkün və inanılmaz tələbləri haqqında fikirləridir. Bu bəyanatı o, “axmaq və uşaqcasına” adlandırır, Paris Memorandumunu inkar etməsi isə gülüş doğurur. Bir məsələ də gülməlidir ki, məlum olduğuna görə, nə Ermənistan hökuməti, nə də Daşnaksütyun partiyası onlara belə bir şey tapşırmamışdı və nümayəndə heyəti İrəvanı ən mötədil tələblərlə tərk etmişdi.
Öz çıxışını Kacaznuni çox sərt və qəti şəkildə bitirir – “Daşnaksütyun” partiyası buraxılmalıdır, çünki onun mövcud olmasının artıq real bir mənası yoxdur. O, daşnak hakimiyyəti dövründəki Ermənistanı 1923-cü ilin Sovet Ermənistanı ilə müqayisə edir və məyusedici nəticəyə gəlir. Daşnak hökumətinin yeni dövlətinin müsəlman əhalisinə qarşı apardığı repressiv siyasətindən danışaraq etiraf edir: “Biz Gürcüstan, Azərbaycan və Tükiyə ilə müharibə aparırdıq. Bolşeviklər isə bu vaxt ərzində heç kimlə müharibə etmədilər. Biz daima ölkədaxilində müharibələr etdik – Ağapapa, Zod, Zəngibasar, Vedibasar, Milli dərəsi, Şərur, Naxçıvan, Zəngəzur (Kacaznuni qeyd etməyi unudur ki, bütün bu daxili müharibəni daşnak hökuməti ayağa qalxmış müsəlmanlara qarşı aparırdı). Bolşeviklər 1921-ci il Fevral üsyanından başqa heç bir daxili müharibə aparmadılar. Biz bütün ölkəni silah altında, daimi müharibə vəziyyətində saxladıq, işçi qüvvəmiz isə inşaatda lazım olduğu vaxt cəbhədə idi (unutmayaq ki, Kacaznuni keçmiş peşəkar memar idi). Bolşeviklər xalqı bu ağır yükdən azad etdilər”.
Kacaznuninin manifesti dinləyiciyə onsuz da məlum olan mövzulara toxunan, qeyri-obyektiv müəllif tərəfindən hazırlanıb.
Bu çıxışı Daşnaksütyun partiyasının qurultayında, bütün bu hadisələrin birbaşa iştirakçıları qarşısında söylədiyini unutmayaq.
Mətn diqqətli, sətirarası oxu üçündür, şübhəsiz ki, ağıllı və təcrübəli bir oxucunun müəllifin sözlərinin arxasında durduğu mövqeyi müəyyən edə bilməsi şərtilə bu, həmin dövr haqqında maraqlı bir tarixi dəlildir. Ən əsası isə, bu mətn erməni elitasının psixologiyasını maraqlı cəhətdən izah edir və müəllifin sözlərinin çoxu 2020-ci ilin hadisələrinin şahidləri tərəfindən yaxşı başa düşülür.
Представленный текст интересен тем, что дает нам посмотреть на армянскую проблему глазами армянской элиты. Ованес Каджазнуни, архитектор по профессии, интеллигент, увлекшийся идеалами армянского национализма в начале ХХ века, 6 июня 1918 года стал первым премьер-министром независимой Армении и занимал эту должность вплоть до 7 августа 1919 года. Каджазнуни можно отнести к «умеренным» – в 1905 году он входил в состав комиссии, стремившейся прекратить нападения армянских отрядов на мусульман, и в целом пытался на посту премьер-министра проводить относительно сбалансированную политику.
Свой манифест, который представляет собой речь, которую он произнес на съезде партии «Дашнакцутюн» в Бухаресте в апреле 1923 года, Каджазнуни начинает с воспоминаний о периоде Первой мировой войны. Взгляд на пресловутые события 1915 года у Каджазнуни, безусловно, армянский националистический, он называет их резней и, описывая их, использует весь арсенал риторических приемов, доступных ему (а с его дореволюционным образованием арсенал этот весьма широк и разнообразен). И в то же время внимательный читатель, несомненно, обратит внимание на следующий подозрительный абзац (страница шестая):
«Сейчас уже бесполезно задаваться вопросом о том, какую роль участие наших добровольцев в войне сыграло в горе армянского народа. Никто не может наверняка утверждать, что жестокие карательные меры не были бы приняты, если бы наше поведение по эту сторону границы было бы другим, равно как и то, что эти меры были бы такими же, даже если бы мы не демонстрировали свою враждебность к туркам. Это тема, насчет которой могут существовать разные мнения»
После этого расплывчатого пассажа Каджазнуни пишет уже куда прямолинейнее:
«Однако несомненно – и это очень важно – что именно борьба против турецкого правительства, которая началась десятилетиями ранее, и привела к депортации или уничтожению армянского народа в Турции и к опустошению Турецкой Армении. Этот факт ужасен в своей неоспоримости!»
Переведем с дашнакского на русский – к депортации армян из Восточной Анатолии в 1915 году, которую армянская сторона и называет «геноцидом», привела именно деятельность радикальных армянских националистов и революционеров.
Каджазнуни дает интересную зарисовку настроений армянского общества перед войной. На странице пятой он пишет: «Осенью 1914 года армянские добровольческие отряды самоорганизовывались и шли на войну с турками, потому что не могли удержаться от самоорганизации и борьбы. Это был неизбежный результат той психологической накачки, которой армянский народ подвергал сам себя на протяжении целого поколения: эти настроения должны были найти свое выражение и они его нашли». Итак, Каджазнуни прямо утверждает, что до апреля 1915 года уже существовало широкое движение добровольцев, которые участвовали в войне против Османской империи.
Чуть ниже Каджазнуни говорит о том, что свою роль играли и надежды армян на помощь России: «Без какой-либо рациональной основы мы верили, что царское правительство даст нам более или менее широкое самоуправление на Кавказе и в освобожденных вилайетах, как награду за нашу верность, наши усилия и нашу помощь». Он продолжает: «Мы создали удушающую атмосферу иллюзий в наших же головах. Мы поселили наши собственные желания в чужих сознаниях; мы потеряли чувство реальности и позволили нашим мечтам управлять нами… Мы переоценили ресурсы армянского народа, его политические и военные силы, и переоценили значимость услуг, которые наш народ оказал России».
Интерес представляют и свидетельства Каджазнуни о внутренней жизни независимой Армении 1918-1920 годов. Он называет Армянскую республику этого времени «демократией по форме, партийной диктатурой по сути», иронизирует по поводу честных выборов, в результате которых из 80 депутатов парламента 72 оказались представителями дашнакской партии. Отзвуки ожесточенной политической борьбы можно уловить в том, что он говорит о событиях, предшествующих армяно-турецкой войне 1920 года. Он обвиняет своих преемников на посту премьер-министра в том, что те ничего не сделали для того, чтобы избежать войны, говорит, что они не знали реального состояния армии, и называет их «неопытными и невежественными».
Кое-что любопытное есть и в рассказе Каджазнуни о том, как на Парижской конференции в 1919 году армянские дипломаты выдвинули совершенно невозможные и невероятные требования о границах Армении. Это заявление он называет «глупым и детским», и его попытка откреститься от Парижского меморандума вызывает легкую улыбку. Весьма забавно читать о том, что, оказывается, ни армянское правительство, ни партия Дашнакцутюн не поручали им ничего такого, и что Ереван делегация покидала с самыми умеренными запросами.
Вывод из своего выступления Каджазнуни делает очень жесткий и прямой – партия «Дашнакцутюн» должна быть распущена, потому что никакого реального смысла ее существование больше не несет. Он сравнивает Армению при дашнакском правительстве и Советскую Армению образца 1923 года и приходит к неутешительным выводам, которые он выражает, попутно проговариваясь о репрессивной политике, которую дашнакское правительство проводило по отношению к мусульманскому населению своего нового государства: «Мы воевали с Грузией, Азербайджаном и Турцией. Большевики за это же время не воевали ни с кем. Мы постоянно воевали внутри страны – Агапапа, Зот, Зангибасар, Ведибасар, долина Милли, Шарур, Нахчыван, Зангезур (Каджазнуни забывает сказать, что эта внутренняя война велась дашнакским правительством против восставших мусульман). Большевики не ведут никаких внутренних войн, кроме той, что связана с Февральским восстанием 1921 года. Мы держали целую страну под ружьем, в состоянии перманентной войны, все наши рабочие руки были на фронте, когда они нужны были в строительстве (не забываем – Каджазнуни бывший профессиональный архитектор). Большевики освободили народ от этого тяжелого бремени».
Манифест Каджазнуни, конечно, написан весьма ангажированным автором, который, однако же, постоянно проговаривается и намекает на то, что было прекрасно известно его слушателям – не забываем, что он произнес эту речь на съезде партии «Дашнакцутюн», когда перед ним сидели непосредственные участники всех этих событий. Текст требует очень внимательного чтения, между строк, но это безусловно интересное свидетельство об этом периоде из первых рук, при условии, что умный и опытный читатель умеет определять ту позицию, что стоит за словами автора. Наконец, этот текст весьма интересно раскрывает психологию армянской элиты, и многие слова автора очень понятны нам, свидетелям событий 2020 года.
