Robert Scotland Liddell – Was a British war reporter whose activities during the First World War also included coverage of interethnic (international?) relations in the South Caucasus. R.S. Lidell paid great attention to relations between Azerbaijanis and Armenians.
A huge number of Lidell’s articles in English and Russian are stored in the State Archive of Azerbaijan. One of these materials is the article “Armenian-Tatar Agreement – Restoration of Peace in the Caucasus.”
Analyzing the situation in Transcaucasia, Lidell notes that establishing order in this region would not be difficult “if it depended on establishing order in three republics – Azerbaijan, Georgia, and Armenia,” but mentions that “in some parts of Armenia, small clashes continue to take place.”
As the main stumbling block in the region, Lidell notes Karabakh, which at that time was part of the Elizabethpol province. Although at the time of writing a relative peace was established in Karabakh, the situation remained difficult. Despite the fact that according to Lidell, “because of its geographical position, Karabakh should indeed belong to Azerbaijan, which claims its rights to it,” the Armenians do not want to put up with this state of affairs.
” They announced publicly that death is better than even temporary submission to Azerbaijan, and they influenced the local Armenians so much that clashes broke out between them and the Tatars and many were killed, except for the leaders. Since their agitation yielded fruit, they hastily fled without waiting for the harvest. “
The characteristic that Lidell gives the Armenians as a whole is noteworthy:
“Neither in Russia nor in the Caucasus will you find a person who would say anything good about the Armenians. Russians, Tatars, and Georgians despise and hate them. Right or not, it is not for me to say, but the fact is that Armenians are a hated race. However, their propaganda abroad is such that Europe and the whole world are on their side. Of course, they had to suffer a lot, but thousands of Muslims – men, women, and children also suffered from them. Cruelties were undoubtedly committed against Armenians, but they themselves also committed them in Muslim villages and even those that the Turks did not expose them to. They did this with the Tatars and endured from them too when it was their turn. In this regard, Armenians stand Tatars. In general, Tatars are much higher than Armenians, of course, more courageous. “
In other articles of Lidell, you can also find a lot of objective information, for example, in the material “Karabakh Armenians” in response to the claims of T. Nazarian that 198 thousand Armenians and 80 thousand Turks live in Karabakh, Lidell, relying on the work of Professor Shepotiev, noted that 170 thousand Armenians and 415 thousand Muslims live in Karabakh.
Note: Caucasian (Transcaucasian) Tatars – the designation of Azerbaijanis, adopted in the Russian Empire.
Britaniyalı hərbi müxbir – Robert Skotland Lidellin Birinci Dünya müharibəsi illərindəki fəaliyyəti Cənubi Qafqazdakı millətlərarası münasibətlərin işıqlandırılmasını əhatə edirdi.
R.S.Lidell azərbaycanlılar və ermənilər arasındakı münasibətlərə xüsusilə diqqət yetirirdi. Onun ingilis və rus dillərində olan çox sayda məqalələri Azərbaycanın Dövlət Arxivində saxlanılır. Bu materiallardan biri də “Erməni-tatar razılaşması – Qafqazda sülhün bərpa olunması”(Fərmanlar) məqaləsidir.
Zaqafqaziyadakı vəziyyəti analiz edərkən Lidell qeyd edir ki, bu regionda nizam-intizam yaratmaq elə də çətin olmazdı, “əgər bu, üç republikada – Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistanda nizam-intizam yaratmaqdan asılı olsaydı.” Amma qeyd edir ki, “Ermənistanın bəzi yerlərində hələ də qarşıdurmalar baş verir”.
Regionda sülhə ən əsas maneə olaraq Lidell o vaxt Yelizavetpol quberniyasının tərkibinə daxil olan Qarabağı vurğulayır. Məqalənin yazıldığı vaxt Qarabağda nisbi sülh bərpa olunsa da, hələ də vəziyyət çətin olaraq qalırdı. Lidellin sözlərinə görə, “öz coğrafi yerləşiminə görə Qarabağın, doğrudan da, ədalətli olaraq öz haqqını tələb edən Azərbaycana aid olmasına baxmayaraq, ermənilər işlərin bu gedişatı ilə razılaşmaq istəmirlər”.
“Onlar açıq elan edirlər ki, hətta müvəqqəti olaraq olsa belə Azərbaycanın hakimiyyəti altında olmaqdansa, ölümü üstün tuturlar. Onlar yerli ermənilərə o qədər təsir etmişdilər ki, artıq onlar və tatarlar arasında toqquşmalar baş vermiş, çox insan öldürülmüşd (liderlərdən başqa). Təşviqatları öz bəhrəsini verməyə başladıqda isə onlar məhsul yığımını gözləmədən tələsik qaçıb getmişdilər.”
Lidellin ermənilərə verdiyi ümumi xarakteristika isə belə idi:
“Nə Rusiyada, nə də Qafqazda elə bir adam tapılmaz ki, ermənilər haqqında yaxşı bir söz desin. Ruslar, tatarlar və gürcülərin onlardan zəhlələri gedir və nifrət edirlər. Düzgün olub-olmadığını mən şəxsən deyə bilmərəm, amma fakt danılmazdır – erməni irqi nifrət doğurur. Ancaq onların xaricdə elə bir propaqandası var ki, Avropa və bütün dünya onların tərəfindədir. Əlbəttə ki, onlar çox əziyyət çəkiblər, ancaq minlərlə müsəlman – kişilər, qadınlar və uşaqlar da onların əlindən əziyyətlər çəkiblər. Şübhəsiz ki, ermənilərə qarşı qəddarlıqlar edilmişdi, ancaq onlar özləri də müsəlman kəndlərində elə qəddarlıqlar etmişdilər ki, heç türklər onlara belə zülm verməmişdilər. Onlar bunu tatarlara qarşı edirdilər və növbələri gələndə o cür də cavab alırdılar. Bu cəhətdən ermənilər tatarlara layiqdirlər. Ümumiyyətlə isə, deyirlər ki, tatarlar ermənilərdən daha üstün, daha mərddirlər.”
Lidellin digər məqalələrində də çoxlu obyektiv informasiyalara rast gəlmək mümkündür. Belə ki, “Qarabağ erməniləri” materialında T.Nazaryanın Qarabağda 198 min erməni və 80 min türk yaşaması barədə iddiasına cavab olaraq Lidell professor Şepotyevin işlərinə əsaslanaraq qeyd edir ki, Qarabağda 170 min erməni və 415 min müsəlman yaşayır.
Qeyd: qafqaz (zaqafqaziya) tatarları dedikdə hələ Rusiya İmperiyası dövründə belə adlandırılması qəbul olunmuş azərbaycanlılar nəzərdə tutulur.
Роберт Скотланд Лиделл — британский военный корреспондент, деятельность которого в годы Первой Мировой войны охватывала и освещение межнациональных отношений на Южном Кавказе.
Р.С.Лиделл большое внимание уделял отношениям между азербайджанцами и армянами.
Огромное количество статей Лиделла на английском и русском языках хранятся в Государственном архиве Азербайджана. Один из таких материалов — статья «Армяно-татарское соглашение — Восстановление мира на Кавказе» (декрет).
Анализируя ситуацию в Закавказье, Лиделл отмечает, что установление порядка в этом регионе не было бы сложным, «если бы зависело от установления порядка в трех республиках – Азербайджане, Грузии и Армении», но упоминает, что “в некоторых частях Армении небольшие столкновения продолжают иметь место“.
В качестве главного камня преткновения в регионе Лиделл отмечает Карабах, который на тот момент входил в состав Елизаветпольской губернии.
И, хотя на момент написания статьи в Карабахе установился относительный мир, все же ситуация оставалась сложной. Несмотря на то, что по словам Лиделла, “по своему географическому положению Карабах действительно должен принадлежать Азербайджану, заявляющему свои права на него”, армяне не хотят мириться с таким положением дел.
“Они заявили во всеуслышание, что лучше смерть, чем хотя бы временное подчинение Азербайджану. И они так повлияли на местных армян, что начались столкновения между ними и татарами и много было убито, кроме лидеров. Так как их агитация дала плоды, то они поспешно бежали, не дожидаясь жатвы”.
Примечательна характеристика, которую Лиделл дает армянам в целом:
“Ни в России, ни на Кавказе не найдешь человека, который сказал бы что-либо хорошее об армянах. Русские, татары и грузины презирают и ненавидят их. Правильно или нет, не мне говорить это, но факт налицо – армяне ненавистная раса. Однако их пропаганда за границей такова, что Европа и весь мир на их стороне. Конечно, им пришлось много выстрадать, но тысячи мусульман – мужчин, женщин и детей выстрадали тоже от них. Жестокости, несомненно, были совершены относительно армян, но сами они тоже совершали их в мусульманских деревнях, и даже такие, которым не подвергали их турки. Они делали это с татарами и терпели от них тоже, когда наставал их черед. В этом отношении армяне стоят татар. Говоря вообще, татары много выше армян, конечно, более мужественны“.
В других статьях Лиделла также можно встретить много объективной информации, так, в материале “Карабахские армяне” в ответ на утверждения Т. Назаряна о том, что в Карабахе проживает 198 тысяч армян и 80 тысяч турок, Лиделл, опираясь на работы профессора Шепотьева, отмечал, что в Карабахе живёт 170 тысяч армян и 415 тысяч мусульман.
Примечание: кавказские (закавказские) татары — обозначение азербайджанцев, принятое еще в Российской Империи.
