Reading a historical source describing events modern to its author is not a simple task. And not because of the language, but because of what we strive to get out of it, it would seem that we have a reliable first-hand picture of events, but in fact, we get something different – a subjective view of events, depending on the author’s sympathies, the audience to which he turns, the views of that time, sources from which the author drew material, and many other factors that are not taken into account by the perceiver in the surface reading. A person who really wants to understand the events of the distant past should be like an archaeologist clearing layer by layer all these influences on the text.
We will try to do this with the book of J.D. Henry “Baku: a stormy story.”
Firstly, we will try to understand who wrote it and for whom it was written. We have got the research of a journalist, not a historian who was the editor of a magazine with the eloquent title “Oil World.” Henry specialized in business journalism and the oil industry, and he wrote primarily for people associated with this field and, of course, showed tremendous interest in Baku with its oil fields.
That is why a good two-thirds of the book is occupied with the history of Baku’s oil industry, which would seem to have an indirect relation to interethnic conflicts in the South Caucasus. But it is in Henry’s bias to business journalism that the main value of his work lies. A sober-minded Englishman, first of all, sees the economic and social roots of the conflict and sees it in the struggle for oil-bearing areas and in the attempts of the tsarist authorities to restrict the labor movement and transfer it to the plane of interethnic clashes, setting off the two largest communities of the city. Admittedly, this approach is very rare.
The second part of the book is devoted to the Baku events of 1905, namely two bloody inter-ethnic clashes in February and September of that year. The way Henry presents these events may seem to the inexperienced reader as significant evidence in favor of the Armenian version of events, but here it is worth carefully looking at the text and trying to understand more deeply its author, readers, as well as the sources of information that he used.
First of all, Henry is an Englishman of the early twentieth century, an era when the power of the British Empire reached its peak. He wrote his book for the same British of the same time, and for the pillars of British society, industrialists, and entrepreneurs (Henry – the editor of the magazine “Oil World”).
These people considered themselves bearers of the highest form of civilization and looked down on the representatives of the peoples who inhabited the European colonies. Witnesses of the BLM movement, are familiar with all the accusations that activists of this movement address to many modern politicians and entrepreneurs, often very unfair – but for the beginning of the twentieth century, many of these accusations were true. The author and readers of this work were indeed full of prejudices about his superiority as English, white people, and Christians, over all other peoples, and this shines out in Henry’s book when he describes how the young Englishman “threw away his Englishness and shot his attackers in the back.” Naturally, the sympathies of the author, as well as of the readers to whom he addressed, were on the side of the Armenian Christians, who were closer to them, and the noble gentlemen looked down on Muslims with a mixture of apprehension and contempt. The description of Ashura’s rituals in Henry’s book is a vivid confirmation of this.
The second moment – Henry wrote in hot pursuit. The preface to the book is dated November 1905, and it describes the events of September of the same year. This both gives its narrative value and encourages a prepared person to perceive it with a healthy share of criticism. There is a superficial and harmful idea that contemporaries and witnesses of events are better aware of what really happened, but this is not so. Each individual participant or witness of a certain historical event always perceives only his own side, what he personally saw or heard, or what he personally acted in, which always gives rise to a certain perspective view. Only with the establishment of a historical distance can a more or less faithful reconstruction of the past be possible, which gives rise to a paradoxical truth – today we know much more about the events of, for example, 1945 than people who lived in 1946 knew.
Let’s analyse a few specific points. Henry, and it is worth paying tribute to him for this, despite his culturally conditioned bias, is trying to be as objective as possible. He honestly says that he does not understand who started first, and gives a good example – two telegrams of the same English journalist to the Times newspaper sent with a difference of one day, which set out two diametrically opposite versions of the origins of the conflict. In this way, he illustrates the differences in the Caucasian way of life to that of European observers who find it difficult to adjust. He also does not try anywhere to silence the atrocities of Armenians against Muslims, he does not describe the events of 1905 as a unilateral massacre of innocent Armenians, although even then this concept was promoted by Armenian nationalists in the European press. Always when he describes events that he could observe as an outside observer journalist, he adheres to a neutral and objective style of presentation.
And this changes dramatically when he begins to move to particulars, and here the question is firstly about how the author gained information. I wondered about how Henry collected information about how events originated when reading a fragment in which he cites two versions of the beginning of the conflict, Armenian and Muslim. The Armenian version is very detailed, occupies almost one and a half pages in small print, is abundantly equipped with dates and references to the historical past, it’s vitriolic and pathos contrasts sharply with Henry’s style, which suggests an almost verbatim retelling of what he heard from another person – and indeed, Henry adds that this version was presented to him by a certain Armenian leader. The Muslim version is much shorter, the origins of the events in it can be traced only three months before the February events, and the fragment itself seems to be written on behalf of an ordinary worker who got into the whirlpool of events that are not very understandable to him, and trying to give them at least some explanation in terms of what he personally saw and observed. I immediately got the impression that Henry most likely caught a local resident on the street, asked him a question through an interpreter, how it all began, and then entered his story into his book almost unchanged. Remember that moment.
Further – more. Henry takes almost three pages to describe the worthy Homeric epic of a three-day defense by the rich Armenian Adamov of his own house from a crowd of Muslims. The narrative is colored with details, set out in a very patriotic way and ends with a real posthumous eulogy to a brave hero. And here two details are striking. The first – story begins with Adamov shooting a gun from the balcony of his house and killing a Muslim passerby. This short phrase sinks in the mass of subsequent epic details, but the question remains – why, in fact, did Adamov shoot a gun at a passerby first? No explanation is given for this fact. Then, judging by the story, the crowd, finally breaking into Adamov’s house, killed everyone they found in it. At the same time, Henry gives many details of the three-day defense, including dialogues between Adamov and his household. The new question is – how does he know all these details if there are no surviving witnesses? Here the answer already gives itself – Henry retells the story he heard from Adamov’s fellow tribesmen, already handed over from hand to hand several times, embellished and abundantly abused by exaggerations. After realizing this circumstance, all the stories of individuals cited by Henry in his book begin to be presented in a different light. You begin to pay attention to the fact that they are all told from the Armenian side, that their heroes are always attacked by countless crowds, and they themselves look like heroes of cheap militants of the 80s, defending with one pistol from a whole army of bad guys.
So, let’s establish it as a fact – apparently, trying to add colors to his narrative as a business journalist, Henry used what the Armenians told him first of all. Why? This is understandable. He didn’t live in Baku all the time. It is difficult to say whether he was fluent in Russian, but judging by the way he uses Russian words in those places of his book that are devoted to describing the oil industry, he did not speak Russian. So, a non-Russian-speaking Englishman journalist in a Russian-owned city with a multinational population. Where can he go looking for material? First of all, those who knew his native language – the local community of English entrepreneurs, the English consul Urkhart, to whom he eventually devotes his book. But he needs the voices of the locals.
And here we must remember that the masses of the Muslim population at the beginning of the twentieth century were illiterate, the layer of intellectuals who spoke foreign languages was relatively small in those years, and most of them did not speak European languages, limited to Russian and Farsi. Armenians, being Christians, had long had access to education at the European level, and the Armenian intelligentsia spoke European languages, both English and French. So, we can be sure that Henry got first of all into the Armenian and pro-Armenian environment, and it was from his new acquaintances that he drew all these stories embellished with details. He honestly writes that among Muslims there are many people with modern education, but in his book, there are practically no traces of acquaintance with these people – he mentions their existence, but we do not hear their voices.
He already calls the Muslim population of the city “Tatars,” this suggests that his contacts with the Muslim population were superficial, because at that time the common people called themselves primarily Muslims, although the native intelligentsia had self-named the population” Turkic” The Azerbaijanis were called Tatars primarily by Russian authorities and visitors from Europe.
So, to summarize. We have a narrative in the principle of an honest business journalist, the bearer of all the prejudices of his society and his era, describing the events he witnessed, through the prism of these prejudices, as well as the environment in which he circulated and collected the material, and separated from the majority of the local population by both cultural misunderstanding and language barrier. What is the value of Henry’s book? Again – in his desire to be objective, in his desire to find deep economic and social causes of conflict between peoples. For a number of reasons, he could not achieve complete objectivity, and his book may seem lopsided and biased to the modern reader, but by applying the method of “archeology” to it, we can draw from it a lot of useful information about the bloody events of 1905.
Henri “Bakı: Zəngin tarix”
Müəllifin müasiri olduğu dövrə aid hadisələri tarixi mənbədən oxumaq o qədər də asan deyil. Və məsələ heç də dildə deyil, hadisələr barədə həqiqəti birinci əldən öyrənmək istəyimizdədir. Nəticədə isə başqa bir şey əldə edirik – hadisələrə müəllifin və onun müraciət etdiyi auditoriyanın istəklərindən irəli gələn subyektiv yanaşma, həmin dövrün öz nəzəri, müəllifin materialları əldə etdiyi mənbələr və informasiyanı qəbul edənin səthi oxunuşda nəzərə almayacağı digər başqa faktorlar.
Uzaq keçmişin hadisələrini anlamaq istəyən insan mətnə olan bütün təsirləri qat -qat təmizləyən bir arxeoloqa bənzəməlidir.
Gəlin C.D.Henrinin “Bakı: Zəngin tarix” kitabı ilə belə bir sınaq keçirək. Birincisi, onun kim tərəfindən, kim üçün yazıldığını anlamağa çalışaq. Qarşımızda bir tarixçinin deyil, ifadəli adı olan “Neft dünyası” jurnalının redaktorunun araşdırmasıdır. Henri biznes jurnalistikası və neft sənayesi üzrə ixtisaslaşmışdı və ilk növbədə bu fəaliyyət sahəsi ilə bağlı olan, əlbəttə ki, Bakı və onun neft yataqlarına böyük maraq göstərən kəslər üçün yazırdı.
Məhz buna görə kitabın üçdə iki hissəsi Bakının neft sənayesinə həsr olunub, bu isə Cənubi Qafqazdakı millətlərarası münaqişələrlə dolayı yolla əlaqədardır.
Henrinin məhz biznes jurnalistikasına meylliliyi onun əsərinə dəyər verir. Ayıq düşüncəli bir ingilis ilk növbədə münaqişənin iqtisadi və sosial köklərini axtarır və bunu neft hasil edilən ərazilər uğrunda mübarizədə və çar hakimiyyətinin fəhlə hərəkatını məhdudlaşdıraraq, şəhərin iki nəhəng icmasını qarşı-qarşıya qoyaraq millətlərarası qarşıdurmalar müstəvisinə çıxarmaq cəhdlərində görür. Etiraf etmək lazımdır ki, belə yanaşmaya çox nadir hallarda rast gəlinir.
Kitabın ikinci hissəsi 1905-ci ilin Bakı hadisələrinə – həmin ilin fevral və sentyabr aylarında baş verən iki böyük qanlı etnik qarşıdurmaya həsr olunub. Henrinin bu hadisələri təqdim etməsi təcrübəsiz bir oxucuya hadisələrin erməni versiyasının lehinə əsaslı bir dəlil kimi görünə bilər, amma burada mətnə daha yaxından baxaraq müəllifini, oxucularını və istifadə etdiyi məlumatların mənbələrini dərindən anlamağa çalışmaq lazımdır.
Hər şeydən əvvəl, Henri XX əsrin əvvəllərində – Britaniya imperiyasının gücünün öz zirvəsinə çatdığı dövrdə yaşayan ingilisdir. Öz yazılarını da Henri elə həmin dövrün ingilisləri, xüsusilə də, Britaniya cəmiyyətinin sütunları – sənayeçilər və sahibkarlar (xatırlatma – “Neft dünyası” jurnalının redaktoru) üçün yazırdı. Bu insanlar özlərini sivilizasiyanın ən yüksək formasının daşıyıcıları hesab edirdilər və Avropa koloniyalarının əhalisinin nümayəndələrinə yuxarıdan aşağı baxırdılar. Biz, BLM hərəkatının şahidləri, bu hərəkatın aktivistlərinin bir çox müasir siyasətçilərə, sahibkarlara ünvanladığı çox vaxt ədalətsiz olan ittihamlara yaxşı bələdik, amma XX əsrin əvvəllərində bu ittihamların çoxu həqiqət idi. Bu əsərin müəllifi və oxucuları həqiqətən də ingilis, ağ dərili və xristian olduqları üçün digər xalqlardan üstün olduqlarına dair mövhumatla dolu idilər və bu fikir Henrinin kitabında cavan bir ingilisin “öz ingilisliyini kənara qoyub hücumçulara arxadan atəş açdığı” hadisənin təsvirində məzəli şəkildə üzə çıxır. Təbii ki, müəllifin və həm də müraciət etdiyi oxucuların rəğbəti onlara daha yaxın olan xristian-ermənilərin tərəfində idi və bu nəcib bəylər müsəlmanlara qorxu və nifrət ilə yuxarıdan aşağı baxırdılar. Henrinin kitabında Aşura mərasimlərinin təsviri bunun əyani təsdiqidir.
İkinci məsələ: Henri yeni baş verən hadisələrdən yazırdı. Kitabın ön sözü 1905-ci ilin noyabrına aiddir, burada bəhs edilən hadisələr isə həmin ilin sentyabrında baş vermişdi. Bu nəqli həm qiymətli edir və eyni zamanda hazırlıqlı olaraq kitabı oxumağa başlayan şəxsi onu sağlam bir tənqidi fikir ilə qavramağa həvəsləndirir. Burada səthi və zərərli bir təsəvvür var ki, həmin dövrün müasirləri və hadisələrin şahidləri hadisələr haqqında daha düzgün məlumata sahibdirlər, amma əslində isə belə deyil. Müəyyən bir tarixi hadisənin hər bir fərdi iştirakçısı və ya şahidi həmişə bunun bir tərəfini – öz gördüklərini, eşitdiklərini və ya şəxsən iştirak etdiklərini qəbul edir, bu da həmişə birtərəfliliyə gətirib çıxarır. Ancaq tarixi distansiyanı müəyyənləşdirməklə az və ya çox dərəcədə keçmişin düzgün rekonstruksiyası mümkündür, bu da paradoksal həqiqəti ortaya çıxarır – bu gün biz 1945-ci ilin hadisələri haqqında 1946-cı ildə yaşayan insanlardan daha çox bilirik.
Bir neçə konkret hadisəni təhlil edək. Fərqli mədəni yanaşmayla şərtləndirilmiş qərəzli düşüncələrinə baxmayaraq Henri maksimum obyektiv olmağa çalışır və buna görə də onun haqqını vermək lazımdır. O, dürüstcəsinə etiraf edir ki, qarşıdurmanın kim tərəfindən başlandığını anlamır və yaxşı bir nümunə göstərir – ingilis jurnalistinin bir gün fərqi ilə “Times” qəzetinə göndərdiyi və konfliktin başlamasının ziddiyyətli versiyalarının qeyd edildiyi iki teleqram. Bununla da, o, Qafqaz həyatının incəliklərinin buna öyrəşməmiş Avropa müşahidəçilərinin fikrində yaratdığı qarışıqlığı göstərir. O, həmçinin ermənilərin müsəlmanlara qarşı etdiyi vəhşilikləri heç bir yerdə gizlətmir, 1905-ci ilin hadisələrini günahsız ermənilərin birtərəfli qətliamı kimi qələmə vermir, baxmayaraq ki, bu konsepsiya artıq erməni millətçiləri tərəfindən Avropa mətbuatında bu cür təşviq olunurdu. Hər zaman o, hadisələrdən bəhs edərkən kənar jurnalist-müşahidəçi kimi neytral və obyektiv təsvir üslubunu saxlayır.
Təfərrüatlara keçməyə başlayanda bu üslub kəskin şəkildə dəyişir və burada müəllifin məlumatı necə əldə etdiyi sualı ön plana çıxır.
Henrinin hadisələr haqqında necə məlumat topladığına dair ilk ehtimalım münaqişənin başlanması ilə bağlı erməni və müsəlman versiyalarını təsvir etdiyi parçanı oxuyarkən yaranmışdı. Erməni versiyası çox geniş təsvir olunub, kiçik şriftlə səhifə yarım yer tutur, tarixlərlə və keçmiş qədimi faktlarla doludur. Qəliz və pafoslu tonda yazılan parça Henrinin öz üslubu ilə kontrast təşkil edir, bu da o deməkdir ki, yazı kiminsə söylədiklərinin sözbəsöz nəqlidir – doğrudan da, Henri əlavə edir ki, bu versiyanı ona hansısa erməni lideri danışıb. Müsəlman versiyası daha qısadır, baş verənlərin tarixi fevral hadisələrinə qədər sadəcə üç ayı əhatə edir və fraqmentin özü sanki çox aydın olmayan hadisələr girdabına düşmüş və onlara gördükləri və müşahidə etdiklərinə əsasən bir izahat verməyə çalışan adi bir zəhmətkeşin perspektivindən yazılmış kimi görünür.
Mən dərhal belə bir fikrə gəldim ki, Henri, yəqin ki, küçədə hansısa adi bir yerli sakini tutaraq ona tərcüməçi vasitəsilə hər şeyin necə başladığı barədə bir neçə sual verir və sonra bütün onun nəqlini olduğu kimi kitabda qeyd edir. Bu anı yadda saxlayaq.
Ardı daha da qabardılmışdır. Təqribən üç səhifədə Henri Homer eposuna layiq şəkildə varlı erməni Adamovun üç gün ərzində öz evini müsəlmanlardan müdafiə etməsindən bəhs edir. Nəql detallarla bəzədilib, çox təsirli bir səpkidə təsvir edilib və cəsur qəhrəmanın ölümünə həsr olunan mədhiyyə ilə sona çatır. Burada iki detal diqqət cəlb edir. Birincisi, hekayə Adamovun öz evinin balkonundan küçədən keçən müsəlmana silahdan atəş açaraq onu öldürdüyündən başlayır. Bu kiçik cümlə növbəti epik detalların içərisində itir, amma belə bir sual qalır: nəyə görə Adamov yoldan keçənlərə atəş açır? Bu faktla bağlı heç bir izahat verilmir. Daha sonra, nəqlə görə, Adamovun evinə nəhayət ki, girməyi bacarmış kütlə evdə olan hər kəsi öldürür.
Eyni zamanda, Henri Adamovla ailəsi arasındakı dialoqlar daxil olmaqla üçgünlük müdafiə və bir çox digər detallar haqqında bəhs edir.
Yeni bir sual yaranır: bəs sağ qalmış şahidlər yoxdursa, o, bu qədər detalı haradan öyrənib? Burada cavab artıq özü-özlüyündə ortaya çıxır: Henri Adamovlar qəbiləsinin nümayəndələrindən eşitdiyi, artıq bir neçə dəfə əldən-ələ keçmiş, bəzədilmiş, bolluca genişləndirilmiş, böyüdülmüş hekayəni danışır.
Bu vəziyyəti anladıqdan sonra Henrinin kitabında qeyd etdiyi bütün fərdlərin hekayələri fərqli bir şəkildə görünür.
Bu hekayələrin ermənilər tərəfindən danışıldığına, onların həmişə saysız-hesabsız hücumlara məruz qaldığına və 80-ci illərin ucuz döyüş filmlərindəki “pis oğlanlara” qarşı bir tapançadan atəş açan qəhrəmanlara bənzəməsinə diqqət yetirməyə başlayırsan.
Beləliklə, bu faktı təsdiq edək: bütün hər şeyi nəzərə alsaq görərik ki, jurnalist hekayəsinə rəng qatmağa çalışan Henri ilk növbədə ermənilərin ona danışdıqlarından istifadə edir. Nəyə görə? Asan bir izahı var. O, daimi olaraq Bakıda yaşamırdı. Onun rus dilində bilib-bilmədiyini demək çətindir. Ancaq onun kitabında neft sənayesindən bəhs etdiyi təsvirlərdə rus sözlərini necə istifadə etməsinə baxsaq deyə bilərik ki, o, rus dilində danışmırdı. Beləliklə, rus dilində danışmayan ingilis jurnalisti Rusiyaya məxsus çoxmillətli əhalisi olan bir şəhərdədir. Məlumat axtarmaq üçün o, haraya müraciət etməlidir? Hər şeydən əvvəl, onun ana dilində danışanlara – ingilis sahibkarlarının yerli icmasına, kitabını həsr etdiyi İngiltərə konsulu Urqharta. Ancaq ona yerli sakinlərin də səsləri lazım idi. Burada xatırlayaq ki, XX əsrin əvvəllərində müsəlman əhalisinin əksər kütləsi savadsız idi, o illərdə xarici dildə danışan ziyalı təbəqəsi nisbətən az idi və onların əksəriyyəti Avropa dillərində danışmır, rus və fars dilləri ilə kifayətlənirdilər.
Ermənilərin isə xristian olduqları üçün Avropa səviyyəsində təhsil almağa imkanları var idi və erməni ziyalıları ingilis və fransız dilində danışa bilirdilər. Şübhəsiz ki, Henri ilk növbədə erməni və ermənipərəst mühitə düşmüşdü və bu detallarla zənginləşdirilmiş hekayələri yeni həmsöhbətlərindən alırdı. O, səmimi olaraq qeyd edir ki, müsəlmanların arasında çoxlu müasir təhsili olan insanlar vardır, lakin kitabında bu insanlarla tanışlıqdan əsər-əlamət yoxdur – Henri onların varlığından bəhs edir, amma biz onların səslərini eşitmirik.
Şəhərin müsəlman əhalisini tatarlar adlandırması onun müsəlman əhali ilə təmaslarının səthi olduğunu göstərir, axı o vaxtlar sadə insanlar özlərini ilk növbədə müsəlman adlandırırdı, ziyalılar arasında türk özünüadlandırması yayılmışdı, rus hakimiyyəti və Avropadan gələnlər isə azərbaycanlıları tatar adlandırırdılar.
Yekunlaşdıraq. Əlimizdə öz cəmiyyətinin və dövrünün zehniyyətinin daşıyıcısı, şahidi olduğu bütün hadisələri bu zehniyyət, həmçinin özünün olduğu və materiallar topladığı əhatənin prizmasından təsvir edən, yerli əhalidən həm mədəni anlaşılmazlıq, həm də dil baryeri baxımından uzaq olan, prinsipcə dürüst biznes jurnalistin hekayəsi var.
Bəs Henrinin kitabının dəyəri nədədir? Yenə də, onun obyektiv olmağa, xalqlar arasında münaqişənin sosial və dərin iqtisadi səbəblərini tapmağa səy göstərməyində. Bir sıra səbəblərə görə o, tam obyektivliyə nail ola bilmir və müasir oxucuya onun kitabı birtəfəli və qərəzli görünə bilər, amma kitabı “arxeologiya” üsulu ilə tədqiq etsək, onun vasitəsilə 1905-ci ilin qanlı hadisələri haqqında yararlı məlumatlar əldə edə bilərik.
Чтение исторического источника, описывающего современные его автору события – задача не из простых. И не из-за языка, а из-за того, что мы стремимся получить из него, казалось бы, достоверную картину событий из первых рук, но на деле получаем нечто иное – субъективный взгляд на события, зависящий от пристрастий автора, аудитории, к которой он обращается, воззрений того времени, источников, из которых автор черпал материал, и множества других факторов, которые при поверхностном чтении не учитываются воспринимающим информацию. Человек, действительно желающий разобраться в событиях далекого прошлого, должен уподобиться археологу, расчищающему слой за слоем все эти влияния на текст.
Попробуем проделать такой опыт с книгой Дж.Д. Генри «Баку: бурная история». Во-первых, попробуем понять, кем и для кого она писалась. Перед нами исследование не историка, а журналиста, который был редактором журнала с красноречивым названием «Нефтяной мир». Генри специализировался на бизнес-журналистике и на нефтяной промышленности, и писал он прежде всего для людей, связанных с этой сферой и, естественно, проявлявших к Баку с его нефтяными месторождениями колоссальный интерес.
Именно поэтому добрых две трети книги занимает история нефтяной промышленности Баку, что, казалось бы, имеет косвенное отношение к межнациональным конфликтам на Южном Кавказе. Но именно в уклоне Генри в бизнес-журналистику и заключается главная ценность его труда. Трезвомыслящий англичанин прежде всего ищет экономические и социальные корни конфликта и видит его в борьбе за нефтеносные участки и в попытках царских властей ограничить рабочее движение и перевести его в плоскость межэтнических столкновений, стравив две крупнейшие общины города. Такой подход, стоит признать, большая редкость.
Вторая часть книги посвящена бакинским событиям 1905 года, а именно двум кровавым межэтническим столкновениям того года, в феврале и сентябре. То, как Генри преподносит эти события, может у неискушенному читателю показаться весомым свидетельством в пользу армянской версии событий, но здесь стоит внимательно приглядеться к тексту и попытаться глубже понять его автора, читателей, а также источники информации, которыми он пользовался.
Прежде всего, Генри – англичанин начала ХХ века, эпохи, когда могущество Британской империи достигло своего пика. И писал свою книгу он для таких же англичан того же времени, причем для столпов британского общества, промышленников и предпринимателей (напоминаю – редактор журнала «Нефтяной мир»). Эти люди считали себя носителями высшей формы цивилизации, и смотрели свысока на представителей народов, населявших европейские колонии. Нам, свидетелям движения BLM, знакомы все те обвинения, которые активисты этого движения адресуют многим современным политикам и предпринимателям, зачастую очень несправедливо – но для начала ХХ века многие из этих обвинений были правдой. Автор и читатели этого труда были действительно полны предрассудков о своем превосходстве как англичан, белых людей и христиан над всеми прочими народами, и это забавно прорывается в книге Генри, когда он описывает, как молодой англичанин «отбросил свою английскость и выстрелил в спину нападавшим». Естественно, что симпатии автора, как и читателей, к которым он обращался, были на стороне более близких к ним христиан-армян, а на мусульман благородные джентльмены смотрели свысока со смесью опаски и презрения. Описание обрядов Ашуры в книге Генри – яркое тому подтверждение.
Второй момент – Генри писал по горячим следам. Предисловие к книге датировано ноябрем 1905 года, а в ней описываются события сентября того же года. Это как придает его повествованию ценность, так и побуждает подготовленного человека воспринимать его со здоровой долей критики. Существует поверхностное и вредное представление, что современникам и свидетелям событий лучше известно, что на самом деле произошло, но это не так. Каждый отдельный участник или свидетель некого исторического события всегда воспринимает лишь отдельную его сторону, то, что он сам лично видел или слышал, или то, в чем лично действовал, что всегда порождает некую однобокость. Лишь с установлением исторической дистанции возможна более или менее верная реконструкция прошлого, что и порождает парадоксальную истину – сегодня мы знаем о событиях, например, 1945 года намного больше, чем знали люди, жившие в 1946 году.
Проанализируем несколько конкретных моментов. Генри, и стоит отдать ему за это должное, несмотря на свою культурно обусловленную предвзятость, старается быть максимально объективным. Он честно говорит, что не понимает, кто начал первым, и дает хороший пример – две телеграммы одного и того же английского журналиста в газету «Таймз», посланные с разницей в один день, в которых излагаются две диаметрально противоположные версии истоков конфликта. Тем самым он иллюстрирует ту сумятицу, которую хитросплетение кавказской жизни рождает в голове непривычных к ней европейских наблюдателей. Он также нигде не пытается умолчать зверства армян против мусульман, он не описывает события 1905 года как одностороннюю резню невинных армян, хотя уже тогда эта концепция продвигалась армянскими националистами в европейской прессе. Всегда, когда он описывает события, которые мог наблюдать как сторонний журналист-наблюдатель, он придерживается нейтрального и объективного стиля изложения.
И это резко меняется, когда он начинает переходить к частностям, и тут на первое место выходит вопрос о том, как автор черпал информацию. У меня первое предположение о том, как Генри собирал сведения о событиях, зародилось при чтении фрагмента, в котором он приводит две версии начала конфликта, армянскую и мусульманскую. Армянская версия весьма развернута, занимает почти полторы страницы мелким шрифтом, обильно снабжена датами и отсылками на историческое прошлое, ее витиеватый и пафосный слог резко контрастирует со стилем Генри, что наводит на мысль о почти дословном пересказе услышанного от другого человека – и действительно, Генри добавляет, что эту версию ему изложил некий армянский лидер. Мусульманская версия намного более короткая, истоки событий в ней прослеживаются всего лишь на три месяца до февральских событий, и сам фрагмент словно написан от лица обычного работяги, попавшего в водоворот событий, не очень ему понятных, и пытающегося дать им хоть какое-то объяснение с точки зрения того, что он лично видел и наблюдал. У меня немедленно сложилось впечатление, что Генри, скорее всего, поймал на улице какого-то местного жителя, задал ему вопрос через переводчика, как все началось, и потом внес его рассказ в свою книгу почти без изменений. Запомним этот момент.
Дальше – больше. Почти три страницы занимает у Генри описание достойной гомеровского эпоса трехдневной обороны богатым армянином Адамовым собственного дома от толпы мусульман. Повествование расцвечено деталями, изложено в очень патетическом ключе и завершается настоящим посмертным панегириком отважному герою. И тут бросаются в глаза две детали. Первая – повествование начинается с того, что Адамов стреляет из ружья с балкона своего дома и убивает мусульманского прохожего. Эта короткая фраза тонет в массе последующих эпических подробностей, но остается вопрос – а почему, собственно говоря, Адамов стрелял из ружья в прохожего первым? Никакого объяснения этому факту не дается. Далее, судя по повествованию, толпа, ворвавшись наконец в дом Адамова, убила всех, кого в нем нашла. При этом Генри приводит множество деталей трехдневной обороны, включая диалоги между Адамовым и его домочадцами. Новый вопрос – а откуда он знает все эти детали, если выживших свидетелей нет? Здесь ответ уже напрашивается сам собой – Генри пересказывает историю, услышанную им от соплеменников Адамова, уже переданную из рук в руки несколько раз, приукрашенную и обильно сдобренную преувеличениями. После осознания этого обстоятельства все истории частных лиц, приводимые Генри в своей книге, начинают представать в другом свете. Начинаешь обращать внимание на то, что все они рассказаны с армянской стороны, что на их героев нападают всегда несметные толпы, а сами они выглядят, как герои дешевых боевиков 80-х, отстреливающиеся из одного пистолета от целой армии плохих парней.
Итак, установим как факт – судя по всему, пытаясь добавить цвета в свое повествование бизнес-журналиста, Генри использовал то, что ему рассказывали прежде всего армяне. Почему? Это вполне объяснимо. Он не жил в Баку постоянно. Трудно сказать, владел ли он русским языком, но, судя по тому, как он использует русские слова в тех местах своей книги, что посвящены описанию нефтяной промышленности, он все-таки по-русски не говорил. Итак, неговорящий по-русски англичанин-журналист в принадлежащем России городе с многонациональным населением. Куда ему податься в поисках материала? Прежде всего к тем, кто владел его родным языком – местной общине английских предпринимателей, английскому консулу Уркхарту, которому он в итоге посвящает свою книгу. Но ему нужны голоса местных жителей. И тут мы должны помнить, что массы мусульманского населения в начале ХХ века были неграмотны, прослойка интеллигенции, владевшей иностранными языками, была в те годы относительно мала, и большинство из них не говорило на языках европейских, ограничиваясь русским и фарси. Армяне же, будучи христианами, уже давно имели доступ к образованию европейского уровня, и армянская интеллигенция европейскими языками владела, как английским, так и французским. Итак, можно не сомневаться, что Генри попал прежде всего в армянскую и проармянскую среду, и именно у своих новых собеседников черпал все эти приукрашенные деталями рассказы. Он честно пишет о том, что среди мусульман есть множество людей с современным образованием, но в его книге практически нет следов знакомства с этими людьми – он упоминает об их существовании, но мы не слышим их голоса. Уже то, что он называет мусульманское население города татарами, говорит о том, что его контакты с мусульманским населением были поверхностны, ведь в то время простой народ называл себя прежде всего мусульманами, а среди интеллигенции было распространено тюркское самоназвание, татарами же называли азербайджанцев прежде всего русские власти и приезжие из Европы.
Итак, подытожим. Мы имеем повествование в принципе честного бизнес-журналиста, носителя всех предрассудков своего общества и своей эпохи, описывающего события, свидетелем которых он стал, сквозь призму этих предрассудков, а также среды, в которой он вращался и собирал материал, и отделенного от большинства местного населения как культурным непониманием, так и языковым барьером. В чем же ценность книги Генри? Опять же – в его желании быть объективным, в его стремлении найти глубокие экономические и социальные причины конфликта между народами. По целому ряду причин он не мог достигнуть полной объективности, и современному читателю его книга может показаться однобокой и предвзятой, но, применяя к ней метод «археологии», мы можем вытянуть из нее множество полезных сведений о кровавых событиях 1905 года.
